Trudno pisać o „Dzieciach naszej dzielnicy”, najbardziej niezwykłym utworze w twórczości noblisty Nadżiba Mahfuza. Niektórzy twierdzą, że najważniejszym. Już samo opisanie tej książki i zaklasyfikowanie jej do jakiegoś gatunku sprawia bowiem kłopot. Zgodnie z założeniami gatunkowymi wydaje się bowiem być powieścią, choć bliżej jej do alegorycznej opowieści, baśni czy mitycznej sagi. Można też określić ją jako przypowieść filozoficzną, pamiętając, że rozpoczęła ona trzeci okres w twórczości egipskiego pisarza, zwany filozoficznym, po etapie powieści historycznych oraz kolejnym – powieści społeczno-obyczajowych, umiejscowionych w Kairze. Ciekawostką jest natomiast to, iż mimo całej swojej alegorycznej otoczki i mitycznego charakteru, miejsca akcji są jak najbardziej realistyczne i stanowią je dzielnice Kairu.

Opowieść rozgrywająca się na przestrzeni wielu wieków i pokoleń przedstawia losy ludzi pewnej dzielnicy, opiewane przez poetów i wreszcie spisane przez jednego z mieszkańców dzielnicy, świadka jej ostatnich wydarzeń. Historia czerpie pełnymi garściami z dziejów trzech najważniejszych religii monoteistycznych – z ich najważniejszymi przywódcami (Mojżesz, Jezus, Mahomet) i przedstawionymi alegorycznie najważniejszymi wydarzeniami. Po trzech ważnych postaciach przywódców pojawia się jednak jeszcze jeden – niemający odzwierciedlenia w historii religii – i z początku trudno się zorientować jakie jest jego zadanie i przesłanie. Pod koniec jednak orientujemy się, że ma on być figurą człowieka współczesnego – wierzącego w naukę, zdobycze cywilizacji, postęp technologiczny, niedającemu wiary w nic, czego nie można zobaczyć, zmierzyć, zważyć i dotknąć. Jego intencje – tak jak jego wielkich poprzedników – są dobre, ale kończą się najbardziej tragicznie. Na ironię historii zaś zakrawa fakt, że to on właśnie, przynosząc ludziom zagładę na niespotykaną wcześniej skalę, odebrał im przeszłość a z nią cenne nauki swych poprzedników, na których mogli się oprzeć. W zamian zaś nie dał im żadnego pewnika poza umiejętnością patrzenia w mglistą przyszłość i nieokreśloną nadzieją na zmianę ich ciężkiego losu, łagodzącą nieco pesymistyczną wymowę utworu, a zawartą w słowach zamykających książkę: Niesprawiedliwość musi się skończyć – to pewne jak to, że po nocy następuje dzień. Nasza dzielnica ujrzy jeszcze kres tyranii oraz światło jutrzenki i cudów.

Przedstawiona w dziele historia może być odczytywana jako alegoria losów narodu egipskiego, ale doskonale obrazuje również rozwój całej ludzkości. Wciąż bowiem, dążąc do szczęścia własnego ludzie dopuszczają się najgorszych nieprawości i zła, wciąż bowiem drążą nasze umysły i serca egoistyczne pragnienia własnej wygody, władzy, pieniędzy czy wreszcie uznania innych. Pojawiające się co jakiś czas pytania o naturę zła, rolę Boga, szczęście i dobro równoważą pytania o to, jak zdobyć władzę i panowanie nad innymi, jak odebrać dobra innym, nawet tym, którzy nie mają już prawie nic. Służą temu nie tylko złe jednostki, broń, ale również prawo, stanowiska, urzędy, instytucje a nawet religie.

Tytuł książki został zainspirowany popularną piosenką dziecięcą. Tytułowe „dzieci” to cała ludzkość, o której pierwszoosobowy narrator – bajarz mówi z czułością, choć nie szczędzi jej słów gorzkiej prawdy i nie owija niczego w bawełnę. Mimo tej tkliwości oraz wyraźnie alegorycznego charakteru książka uznana została po swojej premierze w 1959 roku za kontrowersyjną, a nawet heretycką przez fundamentalistów islamskich. Koła religijne nie zostawiały na autorze suchej nitki i domagały się postawienia go przed sądem. Inne grupy doszukiwały się w utworze krytyki aktualnej sytuacji politycznej w Egipcie (rządy armii Nasera). Efektem tego zamieszania było umieszczenie książki na indeksie w ojczyźnie Mahfuza (ukazał się dopiero w latach 90. XX wieku) oraz nieudany atak nożownika na pisarza w jego ulubionej kawiarni w Kairze – najstarszym lokalu w Afryce, w którym noblista bywał niemal codziennie.

Książkę czyta się szybko i z przyjemnością, dzięki jej lekkiej formie, mimo poważnej tematyki. Może się ona spodobać osobom, które nie znają całego kontekstu religijno-filozoficznego. Natomiast czytelnicy znający te zagadnienia z przyjemnością będą tropić analogie i podobieństwa, podziwiając kunszt autora, mistrzowsko adaptującego znane wydarzenia do realiów swego dzieła. Niektórych lektura może skłonić do sięgnięcia do innych opracowań – pisząca te słowa sięgnęła po opracowania na temat Mahometa, ponieważ te kwestie znała najsłabiej. Dużą pomocą jest również bez wątpienia świetny wstęp do polskiego wydania książki autorstwa Jolanty Kozłowskiej, arabistki i tłumaczki większości pozostałych powieści Mahfuza, wydanych w Polsce oraz doskonały przekład Izabeli Szybilskiej-Fiedorowicz. Pamiętając, że egipski twórca napisał ponad 30 powieści i kilkanaście tomów opowiadań, cierpliwie czekamy na kolejne polskie przekłady jego dzieł, które od kilku lat systematycznie wydawane są w naszym kraju przez wydawnictwo Smak Słowa.

Przy całym swoim mroku i wszechobecności zła świat przedstawiony powieści przekazuje nam małe światełko dobra. Okazuje się bowiem, że jedynym stałym elementem rozjaśniającym świat lęku, nienawiści i terroru, w jakim żyje ludzkość jest – poza wspomnianą wyżej nadzieją na zmianę – miłość. To ona rozjaśnia mroki biedy, niedostatku, poniżenia i ucisku. Miłość w różnych jej odcieniach – romantyczna, rodzicielska, przyjacielska czy do innych ludzi – pozwala odzyskać ludziom poczucie wolności, godności i szczęścia. W przeciwieństwie do dążenia do dobrobytu, spokoju i bezpieczeństwa, które osiągnęli bohaterowie i wciąż czuli pustkę, miłość, która się rozwija, jest zdolna do wypełnienia serca człowieka i popycha go nie tylko do ciągłego samorozwoju, ale i dzielenia się szczęściem z innymi. Wbrew bowiem temu, co próbują nam wmówić mass-media i współczesny świat, jest ona dostępna i możliwa dla każdego człowieka, bez względu na trudne czasy, kryzys gospodarczy urodę i zasobność portfela danej osoby. I może właśnie ten wniosek, wśród wielu innych ciekawych impulsów do rozmyślań zainspirowanych lekturą, jest najważniejszym przesłaniem tej książki.

Jowita Marzec