There's so many different worlds
So many different suns
And we have just one world
But we live in different ones*

Wszystkie światy przenikają się wzajemnie. Jest ich tak wiele, a żaden nie może egzystować bez drugiego. Są światy wielkie, potężne i wzbudzające respekt, ale są też światy pomniejsze, żyjące w cieniu innych. Czasami zdarza się jednak tak, że te, które rzucają cień są mroczne i wstydliwe dla historii. Są takie światy, w których nikt nie chce żyć, a które ktoś jednak wymyślił. Są światy, o których myśli budzą niesmak i strach. Są światy, które kładą się cieniem na wszystkich pozostałych, nie zostawiając dla nich ani skrawka światła. Takim właśnie cieniem na wielu światach położył się Holokaust.

Gnębienie i masowe mordowanie narodu żydowskiego zostało omówione w tylu aspektach, że niewiele już można o tym powiedzieć. Nie znaczy to co prawda, że mówienie czy słuchanie o tym przestało być w związku z tym bolesne i straszne. To akurat chyba nigdy się nie zmieni, bez względu na to, ile lat i ile słów upłynie. Książka Simona Kupera podchodzi jednak do tematu w sposób z jakim jeszcze się nie spotkałam i to z dwóch powodów. Pierwszym jest fakt, że przedstawia rządy Hitlera i ich skutki z perspektywy Holandii, o której osobiście niewiele wiedziałam jeśli chodzi o tamte czasy; drugim zaś jest temat futbolu, który to jest w zasadzie głównym tematem tej książki.

„Futbol w cieniu Holokaustu. Ajax, Holendrzy i wojna” to na pewno praca nowatorska, choć z wieloma poglądami, opiniami i spostrzeżeniami, które zostały w niej zawarte można było się zapoznać czytając „Jak futbol wyjaśnia świat, czyli nieprawdopodobna teoria globalizacji” autorstwa Franklina Foer’a. Obie książki zasadzają się na tym samy, jednak podczas gdy Foer próbował ogarnąć niemal wszystkie aspekty życia człowieka, Kuper wziął pod lupę właśnie Holokaust i to, jak wpłynął on na piłkę nożną zarówno w życiu piłkarzy, jak i kibiców. Jak słusznie zauważa podtytuł, autor będzie się skupiał głównie na holenderskiej piłce nożnej, choć nie zabraknie także wstawek historiami klubów innych państw. Dowiemy się między innymi, dlaczego na fotografii zdobiącej okładkę książki, angielska reprezentacja wykonuje nazistowskie pozdrowienie i kto się tego później wstydził. Będziemy mieli szansę lekko pokpiwając, współczuć pewnemu trenerowi, który nie przyjął pod swoje skrzydła młodego piłkarza, którego nazwisko dziś zna niemal większość świata (o jakże bliskie życiu jest w tym momencie piłkarskie powiedzenie, że niewykorzystane sytuacje się mszczą!). Poznamy wielu piłkarzy, trenerów i kibiców których życie nagle uległo zmianie, choć na początku często nie zdawali oni sobie sprawy co jest tego przyczyną. Po raz kolejny przekonamy się, że futbol potrafi niekiedy urosnąć do rangi czegoś ważniejszego nawet od przynależności rasowej i tożsamości narodowej.

Simon Kuper będzie także konsekwentnie obalał mit „dobrej Holandii”. Z opowieści snutych przez brytyjskiego dziennikarza wynika, że ani sami Holendrzy, ani przedstawiciele innych narodowości nie bardzo zdają sobie sprawę teraz, po tylu latach, ani nie zdawali sobie sprawy tuż po wojnie, z faktu, że „dobra Holandia” to przede wszystkim Holandia obojętna i cicha, chowająca się przed niebezpieczeństwem i przymykająca oczy. Według Kupera na ten fałszywy obraz kraju wpłynęła po pierwsze osoba Anny Frank, po drugie Strajk Lutowy. Jak jednak udowadnia autor, Holandia wcale nie była taka dobra, a wiele państw, choćby Belgia przyczyniło się dużo bardziej do obrony Żydów w czasach, kiedy było to najbardziej niebezpieczne zadanie.

„Futbol w cieniu Holokaustu” to także wiele wywiadów przeprowadzonych przez autora, z osobami które zazwyczaj nie były na początku skłonne do rozmowy. Trudno się jednak dziwić, skoro Simon Kuper dotarł do osób, które przeżyły Holokaust, ale często były jedynymi wśród bliskich, którym się to udało. Wspomnienia bólu, strachu i straty mieszają się tutaj z ekscytacją i nigdy niegasnącym duchem sportowej rywalizacji. Poznamy relacje naprawdę wielu ciekawych osób, z których niemal każda ma do opowiedzenia jeśli nie zabawną, to pouczającą bądź po prostu ciekawą anegdotę. Jednak najbardziej przejmujące będzie właśnie przenikanie się światów, które czasami zakrawa na ironię losu. Niekiedy aż dziwne, że szum wiatru nie układa się w szyderczy śmiech...no właśnie - kogo? Jeśli boga, to którego? Jest ich przecież tak wielu, a każdy z założenia jest dobry...Jeśli świata, to którego? Jest ich tak wiele, a każdy z założenia miał być dobry. Który świat był wtedy bardziej prawdziwy? Ten, w którym Żydzi stali czekając na wywiezienie do obozu zagłady, czy ten, w którym kilka metrów dalej obywatele Holandii grali w tym samym czasie w piłkę nożną, a ich beztroskie głosy unosiły się nad głowami skazańców? Oba były równie prawdziwe, choć tylko jeden z nich zasługiwał na rację bytu.

Pierwsza książka Wydawnictwa Wiatr Od Morza z serii „wiatr historii” jest przede wszystkim kolejnym świadectwem zła, jakie zawsze niesie ze sobą wojna. Jednak zestawiając je z czymś tak (wtedy) przyziemnym jak sport, Kuper uzyskał jeszcze większy kontrast między dobrem a złem. Masowe mordy rozgrywały się w tym samym czasie, co mecz. Podczas gdy inni toczyli walkę o puchar, inni nie mieli nawet szansy na walkę o życie. „Futbol w cieniu Holokaustu” opatrzony jest dodatkowo wieloma zdjęciami, które jeszcze dobitniej przekonują o prawdziwości tego, co w niej zawarte. Czarno-białe fotografie pokazują piłkarzy w akcji i ludzi, którzy po wojnie zostali skazani na śmierć, za zbrodnię jakich się dopuszczali. Beztroska wciąż miesza się z tragedią. Do tego poznajemy niemal od podszewki historię klubu Ajax Amsterdam, która (choć wielu zapewne by tego nie chciało) na zawsze już związana będzie z żydowską częścią Holandii.

Książka Simona Kupera to lektura niezaprzeczalnie poruszająca i odsłaniająca przed nami karty, które choć może nie są asami w rękawie, to na pewno warto się z nimi zapoznać i mieć je w swojej talii. Autor poświęcił wiele swojego czasu i energii na jej napisanie i jego wysiłek z pewnością nie poszedł na marne. Takie książki są potrzebne, aby jeszcze raz każdy z nas mógł obiecać sobie i innym, że podobna tragedia już się nie powtórzy, że nie będzie miała prawa, po tylu świadectwach, które mamy przed sobą. Książka będzie też na pewno gratką dla fanów futbolu rozsianych po całym świecie, którzy lubią na swoją pasję spojrzeć pod jeszcze jednym, nowym kątem. Dodam jeszcze, że autor poczynił ukłon w stronę polskich czytelników i załączył przedmowę napisaną specjalnie do polskiego wydania. Oddajmy więc ukłon i sięgając po lekturę, sięgnijmy umysłem do jeszcze jednego świata.

* Dire Straits - Brothers in arms

Sylwia Sekret