Żydówka Tamara jadła jajecznicę, a Stalin umierał. Ola, generalska córka, spała zmęczona nocną gorączką, a Stalin umierał. Gala w suterenie szacownej kamienicy szukała fartuszka na szkolny mundurek, a Stalin umierał. Takie tam drobne codzienne zdarzenia następowały wcale nie apokaliptycznie, gdy Stalin umierał  w Związku Radzieckim w roku 1953. Pewnie tego dnia nikt nie zauważył, że Gala poszła do szkoły w wymiętym fartuszku. Kilka dni później podczas pogrzebowej manifestacji także prawie nikt nie zauważył, że zdeptano co najmniej półtora tysiąca ludzi, w tym Borię, na którego grobie nie położono kwiatów, bo ich zwyczajnie nie było. Wszystkie poszły dla uczczenia wodza. Że zmarł Sergiusz Prokofiew, także nie zauważono. Kogo to wtedy mogło obchodzić?

Śmierć Stalina jest prologiem dla napisanej z epickim rozmachem powieści pt. „Zielony namiot” Ludmiły Ulickiej, wydanej w serii Mistrzowie Prozy przez Świat Książki. Bohaterem jej jest życie mimosowieckie, żeby posłużyć się wyrażeniem jednej z epizodycznych postaci. Narrator prowadzić nas będzie zaś do 28 stycznia 1996 roku. Tej nocy umarł poeta. A poeta ten, apologeta wolności, rosyjski laureat Nagrody Nobla, duchowo unosi się nad całym powieściowym światem. 

Filary konstrukcyjne tej opowieści o życiu w powojennej Rosji stanowią losy trzech młodzieńców, kolegów naznaczonych przez szkolną społeczność piętnem odmienności: Ilji (ubóstwo), Sani (wrażliwość muzyczna i pochodzenie inteligenckie) i Michy (rudzielec w okularach, a na dodatek Żyd). Ich drogi życiowe splotą się silniej lub słabiej z losami  wymienionych dziewcząt, a -  jak kilkakrotnie powtórzy narrator -  warto czasami prześledzić drogi prowadzące ku nieuniknionemu spotkaniu dwojga przeznaczonych sobie osób. Bohaterowie historii, każdy indywidualnie, a czasem wspólnie, dojrzewać będą do dorosłości, szukając dla siebie w niej miejsca.

A nie będzie im łatwo, bo czas błogiemu życiu nie sprzyjał. Ale z każdych czasów trzeba się wyrywać, wyskakiwać, nie pozwolić, żeby nas pochłonęły – pouczał młodych chłopców ich nauczyciel literatury, Wiktor Juliewicz. Jemu bohaterowie zawdzięczają życie bardziej świadome, choć zapewne trudniejsze. W większości dysydenckie. Przed otaczającym ich oficjalnym życiem bronią się muzyką, literaturą, rysunkiem. Będąc twórcami, odbiorcami, propagatorami i … przemytnikami sztuki. W powieści pojawiają się wielkie nazwiska, niekiedy czytelnik ma szansę rozpoznać postaci ze świata rosyjskiej kultury samodzielnie.

Wielkich historycznych zdarzeń przedstawionych bezpośrednio w tej powieści prawie nie ma. Wielka polityka odbija się za to w ludzkich losach. A to, gdy okazuje się, że aresztują sympatycznego docenta na państwowej uczelni, a podpisanie listu w jego obronie okazuje się skandalem i przyczyną poważnych kłopotów wysoko postawionej w państwowym aparacie władzy rodziny. A to, gdy Żydom robi się w ZSRR niewygodnie i muszą podejmować dramatyczne decyzje o emigracji. A to, gdy  ktoś okazuje się niechcianym pracownikiem. A to, gdy przetrzymuje się antysowiecką literaturę.  A to, gdy trzeba się upomnieć o prawa mniejszości.

Nie raz bohaterowie muszą odpowiedzieć sobie na pytanie, jaką cenę są skłonni zapłacić za idee, w które wierzą. Nie raz muszą spojrzeć w oczy przyjacielowi, który może okazał się zdrajcą. Nie raz ukrywać się przed mackami władzy.

Każdy z nich musi znaleźć sposób na to, jak ocalić siebie w bezdusznym radzieckim świecie. Nie wszystkim się uda. Powieść 70-letniej dziś Ludmiły Ulickiej dlatego interesująca. Nie ma w niej łatwych rozwiązań życiowych losów czy prostych ocen postaci. Jest dramatyczność, w wymiarze jednostkowym, jak i pokoleniowym.

Justyna Radomińska