Cóż jawi Ci się przed oczyma wyobraźni Twojej, Czytelniku, gdy czytasz zwrot „literatura wiktoriańska”? Moja imaginacja natychmiast usłużnie produkuje pochód charakterystycznych postaci: brudne, poniżane i głodne sieroty; nieszczęśników zamkniętych w więzieniach dla dłużników przez swoich rzekomych wierzycieli; zastęp samotnych, wykorzystywanych guwernantek oraz ich przystojnych, mrocznych pracodawców; duchy niespełnionych kochanków, pokutujące nocami na wrzosowiskach; kanalie wyzyskujące innych, nierzadko w imię prawa, którego są wiernymi sługami; wędrowni aktorzy; czy wreszcie niezamężne panny, często półsieroty, które straciły szansę na korzystny mariaż a to z powodu śmierci ojca, a to przez skandal w rodzinie albo z innych, nieznanych powodów. Wszyscy oni wylewają morza łez i tysiące słów skargi na swój los, biernie się mu jednak wreszcie poddając lub walcząc z nim, co nierzadko kończy się równie źle.

„Kochanica Francuza”, trzecia powieść Johna Fowlesa, nazywana przez jednych pastiszem powieści wiktoriańskiej, a przez innych postmodernistyczną powieścią wiktoriańską, inteligentnie dyskutuje ze swoim pierwowzorem gatunkowym. Książka powstała dzięki inspiracji autora dziewiętnastowieczną powieści francuską „Ourika” Claire de Duras, którą zresztą po kilku latach pisarz przetłumaczył na język angielski, oraz na skutek fascynacji twórczością Thomasa Hardy’ego. Sara Woodruff, główna bohaterka utworu Fowlesa, nazywana przez innych kochanicą Francuza lub Tragedią, jest zresztą podobna charakterologicznie do Tess d’Ubervilles, protagonistki z powieści Hardy’ego. Akcja powieści toczy się w Lyme Regis, angielskim miasteczku nad Zatoką Lyme, znanym z pięknego kamiennego, ponad siedemsetletniego falochronu (nazywanego przez niektórych molem), w której to miejscowości – nawiasem mówiąc – przez kilkadziesiąt lat, aż do śmierci mieszkał sam autor książki. Obok Sary Woodruff główną postacią powieści jest również Karol Smithson, który wydaje się być jej idealnym antagonistą. Wszystko ich różni – od pochodzenia i klasy społecznej, przez płeć, status materialny, po pozycję towarzyską i światopogląd. Największy jednak kontrast stanowi ich zdolność do konformizmu i oszukiwania siebie samych. Sara to osoba niedbale ubrana, naturalna, szczera, wierna pragnieniom, instynktom i intuicji prawie aż do samozatracenia, Karol zaś to człowiek nauki,  konwencjonalny, odziany z dystynkcją i modnie, lubiący robić dobre wrażenie i mimo własnej sztywności uważający się za wolnomyśliciela. Spotkanie tych dwojga poskutkuje zachwianiem się zarówno jednej, jak i drugiej postawy.

Utwór obfituje w zaskoczenia i smaczki literackie: od cytatów z epoki i licznych nawiązań czy aluzji, przez ciekawe wątki obyczajowe, śmiałe sceny (jak na powieść wiktoriańską), po eksperymenty narracyjne i fabularne. Zmienia się rodzaj narracji – od trzyosobowej do pierwszoosobowej, narrator płynnie ewoluuje od wszystkowiedzącego przez ujawnionego nawet aż do świadka czy narratora bezpośredniego, w pewnym momencie bowiem sam wkracza do akcji i… okazuje się być tylko narzędziem w rękach przeznaczenia (fatum?). Poza tym nie stroni od erudycyjnych, często zgryźliwych komentarzy i nie waha się ujawnić swojego stosunku emocjonalnego do bohaterów. Forma powieści w równym stopniu wciąga czytelnika, co go irytuje – ilekroć bowiem narrator doprowadzi nas do jakiego kulminacyjnego wydarzenia – raczy nas zaraz długą dygresją, niezwykle ciekawą i smaczną, ale kompletnie wybijającą nas z ułudy uczestniczenia w akcji. Zgrzyty te są zamierzone i – śmiem twierdzić – mistrzowsko wkomponowane w całość. Dzięki nim autor wytrąca nas z czytelniczego zadowolenia i zdaje się mówić: Ty sobie, Czytelniku, spokojnie czytasz w swoim przytulnym salonie, siedząc w miękkim fotelu, zanurzony w komforcie własnego wolnego czasu, gdy tymczasem bohaterowie zmagać się muszą nie tylko z przeciwnościami życia, ale i z ograniczeniami swojej epoki. I w rzeczy samej – obserwujemy postaci szamoczące się same ze sobą, rozdwojone między swoimi pragnieniami i myślami a wymaganiami i nakazami czasu, w którym żyły i jego wszechobecnego gorsetu norm społecznych, który obejmował wszystkie dziedziny życia a nawet wdzierał się w sferę myśli, uczuć a nawet snów.

Co ciekawe, ze zmagań tych wydaje się wychodzić zwycięsko właśnie Sara, kobieta czyli osoba w świecie wiktoriańskim w pewnym sensie „ubezwłasnowolniona” ze względu na własną płeć. To ona okazuje się być tą odważniejszą postacią, bardziej prawdziwą, wierniejszą sobie, a jednocześnie ponoszącą większe ryzyko. W pewnym sensie sama zresztą prowokuje i wzmacnia społeczny ostracyzm, nie prostując nieprawdziwych domysłów, zwielokrotniających wagę jej występku. Paradoksalnie jednak, to właśnie dzięki wykluczeniu, etykietce dziwaczki i kobiety upadłej, zyskuje ona jednak prawdziwą wolność jako osoba, której postępowanie czy dziwactwa nie są już w stanie nikogo zszokować. Bohaterka korzysta z tego przywileju, ponosząc jednak określone konsekwencje – społeczne i psychiczne. Karol – rzekomo pan samego siebie, człowiek wpływowy i bogaty, niezależny i sam decydujący o swoim życiu – wydaje się być przy niej marionetką, nieświadomą własnej niewoli i ręki, która nim włada. Przekona się on jednak, że jego swoboda sięga tak daleko, jak na to pozwalają sznurki konwenansów… Co zrobi tą świadomością przekonać się można, oddając się lekturze tej niekonwencjonalnej powieści.

Czytelnik na koniec zostaje obdarowany trzema alternatywnymi zakończeniami fabuły. Pierwsze wydaje się wyrastać wprost z nakazów moralnych epoki wiktoriańskiej. Kolejne może stanowić przykład dobrego opanowania zasad rządzących fabułą w okresie międzywojennym. Ostatnie wreszcie może być uznane za pokłosie lat 60-tych z rewolucją obyczajowo-seksualną. Od wrażliwości, oczytania, wreszcie potrzeby komfortu psychicznego czytelnika zależy, który finał zapadnie mu w pamięć. Czytajcie zatem i wybierajcie.

Jowita Marzec