Monika Piątkowska, autorka niniejszej książki, umożliwia czytelnikowi wejrzenie w te niebezpieczne rewiry bez obaw, że zostanie okradziony, albo co gorsza straci życie. Raczej odda się lekturze na długie godziny, zagłębiając się w przestępczy półświatek II Rzeczpospolitej we wszystkich jego przejawach. I nie będzie to z pewnością czas stracony. Jak informuje we wstępie autorka „wyprawa ta nie ma charakteru naukowego, to swobodna i subiektywna wycieczka w przeszłość”. Przeszłość barwną, częstokroć przerażającą, ale niezmiennie fascynującą.

Rozpoczyna ją obszerny rozdział o pladze II Rzeczypospolitej, czyli złodziejach, następnie przenosimy się na wieś, poznajemy znanych oszustów i ich szachrajstwa, proceder prostytucji i handlu ludźmi oraz przestępstwa związane z dziećmi i rozmaite sensacje. Myliłby się jednak ten, kto spodziewa się jedynie oficjalnych relacji z rozpraw sądowych i przedruków z pitawali. Autorka pasjonująco, wnikliwie i ze sporą dozą humoru opisuje przebogaty arsenał metod działania, hierarchię czy swoisty kodeks honorowy złoczyńców.

O przedwojennej przestępczości czyta się z mieszanymi uczuciami: przerażeniem, wesołością, a nawet swego rodzaju oczarowaniem. Pojawią się dobrze znane czytelnikowi wątki: bulwersująca opinię społeczną sprawę Gorgonowej czy słynny kasiarz Szpicbródka. Różnych smaczków i ciekawostek jest w książce o wiele więcej. Szczególnie ciekawa jest bogata dokumentacja fotograficzna. Zdjęcia z sądowych rozpraw, scenki rodzajowe, wizerunki przestępców (i przestępczyń), fotografie udanych policyjnych akcji czy szyfr, którym złodzieje znakowali domostwa warte bądź nie uwagi, ostrzegali się wzajemnie przed wpadką, budują wielowarstwową, barwną panoramę międzywojennego przestępczego światka. Motywy sprowadzające przeciętnych śmiertelników na drogę przestępstwa bywały różne: bieda, brak perspektyw, sieroctwo czy zwykła chęć zysku.

Z perspektywy czasu bohaterowie spod ciemnej gwiazdy mogą fascynować, niektórzy są zabawni (vide zdjęcie opancerzonych policjantów tuż przed wkroczeniem do akcji), a występki niezwykle emocjonujące. Bandyci mogą wydawać się poniekąd romantyczni nie znaczy to jednak, że stają się mniej groźni lub że autorka opisuje ich z pobłażaniem, bezkrytycznie portretując wybitnie wyróżniających się dokonaniami rzezimieszków. Jednak fakt, że minęło tyle czasu, czyni ich barwnym obiektem czytelniczych wzruszeń. Łatwo jest wtedy rozgrzeszyć winowajców, doszukując się w ich przewinach nieszczęśliwego zbiegu okoliczności.

Nie można jednak dać się uwieść złudnemu czarowi półświatka, natomiast urokowi tej książki – jak najbardziej. Bo to doskonale opisane ciemne strony ludzkiej natury i przecież kawałek historii, co z tego, że niechlubnej. I chociaż dotyczą tylko polskiego międzywojnia odnosimy wrażenie, że właściwie nic się nie zmieniło. Wystarczy wspomnieć fragmenty traktujące o wykorzystywaniu w niecnych procederach dzieci czy kobietach zmuszanych drastycznymi metodami do prostytucji.

Tą książką Monika Piątkowska zachęca, by bez obaw zapuścić się w niebezpieczne rewiry i odkrywać razem z nią mroczne karty międzywojennej historii. A po skończeniu lektury możemy odetchnąć z ulgą – czy aby na pewno?

Magdalena Świtała