Pisanie o Romach jest w naszym kraju rzeczą trudną. Nie ułatwiają tego zwłaszcza głęboko zakorzenione krzywdzące stereotypy, hermetyczne środowisko Romów oraz nieznajomość (czy może bardziej niezrozumienie) kultury i obyczajowości. Słowo Cygan, odmieniane przez wszystkie osoby i przypadki, ma niestety wciąż pejoratywne znaczenie. Książki o tematyce romskiej trafiają raczej do wąskiego grona odbiorców. Z kolei traktując go zbyt powierzchownie łatwo popaść w banał. Magdalena Kozłowska w debiutanckiej powieści jest od tego daleka. Podejmując niezbyt popularny temat udowadnia, że jej wiedza wykracza poza stereotypowe wyobrażenia o ostatnich nomadach.

Główna bohaterka to Jaelle, trzynastoletnia Cyganka. Pewnej nocy dochodzi do tragedii i dziewczynka wraz z rodziną musi uciekać z płonącego domu. Pożarowi bezczynnie przyglądają się sąsiedzi, w końcu ktoś wzywa straż pożarną. Niestety, w płomieniach ginie ukochana baby, babcia dziewczynki. Wiele wskazuje na to, że ktoś z premedytacją podłożył ogień. Rozżalona Jaelle chce się zemścić na podpalaczach, ale czy taka reakcja nie obróci się przeciwko niej i całej romskiej społeczności? Nastolatka musi sama rozstrzygnąć, czemu przyznać pierwszeństwo: rozsądkowi czy emocjom.

Wkrótce rozpoczyna się tradycyjne, trzydniowe czuwanie przy zmarłej. Jaelle poświęca ten czas nie tylko opłakiwaniu baby, ale również wspomnieniom. Ważne miejsce zajmują w nich rodzinne opowieści babci: o umiłowaniu wolności, wędrówkach, nieszczęśliwej miłości, ale też okrutnych czasach wojny i eksperymentach w Auschwitz. Przekaz ustny jest bardzo ważny, ponieważ kryje się w nim mądrość pokoleń. Nie wystarczy jedynie słuchać, by odkryć ich głęboki sens.

„Zupa z jeża” jest utrzymana w konwencji współczesnej baśni. Przedstawiony w książce świat Romów nie ogranicza się do kolorowych spódnic, wróżb, tęsknych pieśni i brzęczącej biżuterii. Autorka zręcznie łączy różne wątki, dawne obyczaje, historyczne wydarzenia (Porajmos - zagłada), literacką fikcję z faktami. Opisuje losy społeczności romskiej z czysto kobiecej perspektywy, oddając głos niemalże wyłącznie kobietom. Kobietom, które otrzymały dar widzenia świata pomiędzy, silnym i wbrew pozorom niezależnym. Oddanym rodzinie, przestrzegającym zasad uświęconych wielowiekową tradycją, nawet za cenę osobistego szczęścia.

Opowieści babci są pisane językiem stylizowanym, przez co faktycznie brzmią jak głos przeszłości. Taki, który determinuje przyszłe wybory. Babycieszyła się wśród swoich dużym szacunkiem, podobnie jak inni starsi członkowie klanu. Starszyzna stanowi zatem międzypokoleniowy łącznik, jest jak klamra spinająca przeszłość z teraźniejszością.

Sugestywne opisy zahaczające o realizm magiczny, przenikanie świata duchowego i fizycznego składają się na niebanalną, liryczną opowieść o miłości, poświęceniu i odrzuceniu. To także uniwersalna historia o roli tradycji i przeszłości. Barwnie nakreślone postaci, emocje i zmysłowość składają się na swoisty urok tej książki. Autorka pokazuje też niemożność porozumienia sąsiadujących ze sobą społeczności i przekroczenia pewnych granic. Może i jest to książka po kobiecemu wrażliwa, taka niedzisiejsza, ale przecież ważna. Zwłaszcza teraz, gdy świat na nowo odkrywa Papuszę i wciąż czeka na sukcesora dorobku Jerzego Ficowskiego.

Magdalena Świtała

*Tytuł zaczerpnięty z wiersza Papuszy "Woda, która wędruje"