Mur Berliński wyrósł nagle, w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku, ku wielkiemu zaskoczeniu mieszkańców zarówno Wschodniego, jak i Zachodniego Berlina. Dwa miesiące wcześniej, przewodniczący Rady Państwa Niemieckiej Republiki Demokratycznej – Walter Ulbricht zapewniał, że o niczym takim nie może być mowy. Mur pojawił się, by zatrzymać tysiące Niemców ze wschodu uciekających przed „socjalistycznym dobrobytem” i „państwem opiekuńczym”, którego opiekuńczość objawiała się głównie zainteresowaniem ze strony Stasi. To właśnie ta upiorna konstrukcja na długie lata stała się symbolem podziału Europy i izolacji całego bloku wschodniego.

„Zdarzyło się w Berlinie. Polak patrzy na mur” jest rewelacyjnie opowiedzianą historią tego podziału, a znakomity reporterski styl Marka Orzechowskiego – wieloletniego współpracownika „Radia Wolna Europa” i „Głosu Ameryki” sprawia, że historię tę czyta się jak porywającą powieść.

Książka jest w zasadzie analizą tragicznej historii i powolnego upadku sztucznego tworu, jakim była NRD, od momentu jej utworzenia po podpisanie traktatu zjednoczeniowego 3 października 1990 r. Orzechowski wiele miejsca poświęca życiu ludzi w podzielonym Berlinie, walce wywiadów w okresie Zimnej Wojny, działalności Stasi i całej armii jej tajnych współpracowników, którzy, jak słynne „bońskie sekretarki” inwigilowali nie tylko własnych obywateli, ale i wysoko postawionych urzędników RFN. Opowiada o agentach, którzy próbowali uciekać z kraju, czy też o młodym żołnierzu, którego dwa dni po wzniesieniu muru jeden z zagranicznych fotoreporterów uwiecznił w momencie, gdy zostawia karabin i przeskakuje na stronę zachodnią. Wspomina o tym, jak polscy spekulanci o mały włos nie zapobiegli rozpadowi ZSRR. Pisze wreszcie o pokojowej rewolucji, impulsem do której była tęsknota za wolnością. Punktem kulminacyjnym opowieści jest 9 listopada 1989 roku. Tego wieczoru świat wstrzymał oddech. Około północy „upadł” mur – tak samo jak powstał – niespodziewanie, w ciągu jednej nocy. I to właśnie jego upadek był z pewnością najbardziej spektakularnym, ale i pełnym symboliki wydarzeniem na drodze Europy do wolności. Ruszyła prawdziwa lawina zdarzeń, zakończona 329 dni później zjednoczeniem Niemiec.

Jednak droga do tego zjednoczenia wcale nie była łatwa nawet po 1989 roku. Różnice w mentalności Wschodnich i Zachodnich Niemców były naprawdę głębokie, do czego skutecznie przyczyniła się propaganda przedstawiająca RFN jako kraj nazistowskich rewanżystów (mur był przecież „antyfaszystowskim wałem obronnym”) i kapitalistów bez zasad, czyhających na dobra obywateli NRD. Sytuacji nie ułatwiały Francja i Wielka Brytania obawiające się silnej pozycji zjednoczonych Niemiec, a także ZSRR bankrutujący i ciągle domagający się niebotycznych sum w ramach zadośćuczynienia za utratę państwa satelickiego. Polska, choć pełna dobrej woli, obawiała się o trwałość granicy na Odrze i Nysie.

Autor podkreśla ogromnie pozytywną rolę kanclerza Helmuta Kohla, który początkowo niedoceniany, wykazał się wyjątkową zdolnością przewidywania i politycznym refleksem. Jako dziennikarz akredytowany w Bonn, w latach osiemdziesiątych Orzechowski znalazł się niemal w samym centrum wydarzeń, które zaważyły na losach żelaznej kurtyny. Z ramienia mediów towarzyszył zachodnioniemieckim i polskim politykom podczas wizyt dyplomatycznych, uczestniczył w konferencjach prasowych towarzyszących politycznym przełomom. Jego relacja pełna jest zakulisowych faktów i anegdot dotyczących ludzi, którzy w tym okresie decydowali o przyszłości Europy – Honeckera, Kohla, Wałęsy czy Gorbaczowa. Jak sam pisze: Historia bezosobowa jest nie tylko nieczytelna, ale i nie do zniesienia.

„Zdarzyło się w Berlinie” jest więc nie tylko reportażem z bezkrwawej rewolucji, jaka dokonała się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, przyczyniając się do upadku imperium radzieckiego, ale również historią skomplikowanej sieci powojennych europejskich zależności, których skutki odczuwane są do dzisiaj. To również głos niezwykle ważny dla zrozumienia zarówno współczesnych stosunków niemiecko-niemieckich (chociażby ciągle funkcjonującego w dowcipach podziału na Ossis i Wessis),jak i niemiecko-polskich.

Kamila Duda

Cytat za: „Zdarzyło się w Berlinie. Polak patrzy na mur”, Marek Orzechowski, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2012.