Nie chcę, drodzy Państwo, silić się na natchnione egzegezy i tłumaczyć esejów Susan Sontag z inteligenckiego na ludzkie niczym gimnazjalista ślęczący nad rozprawką (choć, muszę przyznać, osoba w wieku wczesnych lat nastu zaimponowałaby mi takim doborem lektury). Literatura, nawet tak specyficzna i wymagająca jak eseje, ma żyć — warto więc zastanowić się, czy tekstu amerykańskiej pisarki przypadkiem nie zalatują zgnilizną, wszak od ich premiery minęło ponad pięćdziesiąt lat.

Odpowiadam: eseje Sontag wciąż żyją, a za sprawą mijającego czasu pokrywają się szlachetną patyną, która dodaje im wartości. W części jest to wartość autobiograficzna w szerokim rozumieniu tego słowa. W tomie zebrane są teksty intelektualistki rozpoznawalnej, ale nieogłoszonej jeszcze jedną z najważniejszych myślicielek dwudziestego wieku; dzisiaj natomiast możemy postrzegać je jako fundament ważnego dla stulecia spojrzenia na sztukę. Spojrzenia, co czuć na kilometr, aż kipiącego od entuzjazmu. Trzydziestokilkuletnia Susan Sontag jest zafascynowana artyzmem w każdym jego przejawie: od literatury i teatru, przez kino, aż do rodzącej się kultury happeningu. Zdarza jej się wpadać w nieco natchniony ton, z którego niezrozumiałości przywykliśmy się naśmiewać postrzegając go jako naukowo-inteligencki – ostatecznie wcale nie tak precyzyjny — żargon. „O stylu” nie czyta się lekko, a usprawiedliwienie nudy w filmach Bressona czy Godarda poprzez nazwanie jej celowym frustrowaniem odbiorcy brzmi w kontekście dzisiejszej (pop)kultury zabawnie, ale takie drobnostki z pewnością nie psują lektury – to kolejne dowody na nieustępliwość intelektu autorki.

Przy „O stylu” i eseju tytułowym warto zatrzymać się nieco dłużej, bo są one dla całego tomu szczególne — to w nich Sontag najwyraźniej formułuje swoje zarzuty wobec współczesnej jej kultury. Można by nawet nazwać je apelem, który został wysłuchany, ale w bardzo zdeformowany sposób, o czym autorka pisze w retrospektywnym podsumowaniu z lat dziewięćdziesiątych. Amerykanka w sztuce połowy dwudziestego wieku dostrzegała jedną poważną słabość: powagę rozumianą jako całkowite skupienie na treści. Domagała się odejścia od nerwowego poszukiwania znaczeń i spojrzenia na dzieło wprost, jako przejaw indywidualnego stylu. Formę uznawała za element ignorowany i permanentnie niedoceniany, szczególnie w przypadku powieści. I co nam z tego przyszło? Kultura, jaką mamy dzisiaj – niechętna znaczeniom i powadze, rozmiłowana w estetyce, produkowana w fabrykach. Nie o to, oczywiście, Sontag walczyła, ale eseje nabierają przez to pewnej pikanterii: autorka uważała odrzucenie treści za klucz do raju, a okazało się ono, delikatnie przesadźmy, przepustką do piekła.

„Przeciw interpretacji i inne eseje” można odczytać także jako dokument bardzo ciekawej epoki. Wspomniałem już o głębokiej fascynacji autorki kinem (pisze o tych, których dzisiaj jednym tchem wymienia się jako wielkich filmu artystycznego), ale to tylko szczyt góry lodowej. Sontag przeżywa każde słowo Geneta i o Genecie, na bieżąco komentuje prace Sartre’a, na każdy spektakl patrzy z perspektywy żywych wciąż dokonań Brechta i Artauda, a śmierć Camusa jest dla niej świeżym wydarzeniem. Te czasy, czasy głębokiej i dominującej fascynacji kulturą artystyczną, raczej nie wrócą — warto więc o nich czytać.

Ten tom to uczta dla miłośników esejów. Głęboki intelekt Susan Sontag w starciu ze współczesną jej, buzującą nową energią kulturą przyniósł niecodzienne efekty. Jeśli chcą Państwo zmierzyć się z dowodem głębokiej pasji przekształconej przez filtr wiedzy i umiejętności — trudno byłoby trafić lepiej.

Bartek Szczyżański