Jest rok 1949. W powojennej Polsce krzepnie nowy, socjalistyczny ustrój. Jego zwolennicy pną się w górę drabiny społecznej, przeciwnicy tracą wszystko – rodzinne majątki, godność i wiarę w to, że dotychczasowy system wartości pozwoli przetrwać im w nowych czasach.

Akcja powieści rozpoczyna się z chwilą, gdy dziewięcioletni Tomasz przyjeżdża na Mazury, do domu dziadka. Chłopca wywozi z rodzinnej Warszawy matka, po tym jak jej mąż i ojciec dziecka, były akowiec, zostaje aresztowany pod zarzutem konspiracji. Jako była uczestniczka powstania warszawskiego, obawia się o los swój i dziecka. Oddalona od centrum wydarzeń wieś Lipowo, brzmi jak obietnica spokoju i bezpieczeństwa.

Początkowo niechętny dziadkowi chłopiec, szybko odnajduje się w nowej rzeczywistości. Jego codziennością stają się spacery po lesie, kąpiele w jeziorze, łowienie ryb, ujeżdżanie koni. Także zajęcia w nowej szkole i nowe przyjaźnie. Dzięki Tomkowi i my powracamy do wspomnień z dzieciństwa. Wakacji u dziadków, na łonie natury, kiedy to czas odmierzany zabawą i doznaniami różnorodnych inicjacji, płyną beztrosko tak jak by nie miał końca.

Bohaterem opowieści nie jest jednak Tomek, lecz jego dziadek - Józef Bronowicz. Urodzony pod koniec XIX wieku, w majątku ziemskim na Podolu, uosabia wartości odchodzące w przeszłość. Jego pochodzenia jak i całe dotychczasowe życie to bagaż, z którym trudno będzie mu się odnaleźć w nowej Polsce. Dla niego - byłego piłsudczyka, pułkownika kawalerii, więźnia niemieckich łagrów - powrót do wyzwolonej Warszawy to trudne doświadczenie. W domu zamieszkiwanym przez obcych, dokwaterowanych lokatorów, nie czuje się u siebie. Z żoną, nie szczędzącą mu złośliwości, nie potrafi znaleźć już wspólnego języka. Dlatego podejmuje decyzje o wyjeździe. Porzuca rodzinę i osiada na Mazurach.

Bronowicz wie, że jest starym człowiekiem, że nie pozostało mu wiele czasu. Świadomość ta nie prowadzi jednak do zgorzknienia. Wręcz przeciwnie, jest siłą napędową zmian, które sprawią, że u schyłku życia rozpocznie życie na nowo. Bohater doskonale radzie sobie z prowadzeniem gospodarstwa, w czym pomagają mu Mazurka Urszula ( z czasem jego kochanka, przyczyna rozterek i źródło pokrzepiającej nadziei) oraz Wasyl, przybył z Ukrainy. Mieszkańcy wsi darzą go estymą i zaufaniem. On odwzajemnia się szacunkiem i tolerancją wobec nie zawsze przyjaznych reakcji i plotek. Tych nie brakuje, bowiem mieszkańcy Lipowa to kulturowy tygiel, w którym nadal buzuje wzajemna niechęć i zawiść, podsycane doznanymi krzywdami. Są wśród nich Polacy, Niemcy, przesiedlani Ukraińcy, Mazurzy, katolicy, protestanci i wyznawcy prawosławia. Choć na co dzień każdy żyje własnym życiem, zajęty gospodarowaniem i wizytami w powiatowych urzędach, wyczuwalna jest atmosfera braku wzajemnego zaufania i niechęci.

Co trzyma w ryzach tę pulsującą od tragicznych zaszłości rzeczywistość? To chęć życia, która sprzymierzeńca znajduje w mazurskiej przyrodzie. Natura, narzucając mieszkańcom wsi swój odwieczny rytm pór roku, pracy i odpoczynku, staje się gwarantem spokój. Tym, którzy żyją w zgodzie z Nią - uprawiają ziemię, hodują zwierzęta, dzień święty należycie święcą – codzienność i myśl o przyszłości skutecznie zaprząta czas i głowę. Zacierają się kontury bolesnej przeszłości.

W powieści Orłosia natura jest nie tylko pięknym tłem dla wydarzeń, stymulującym zmysły. Jest gwarantem ładu i źródłem wiary w pewien uniwersalny porządek, w niezmienną kolej rzeczy, które po wojny tak bardzo są potrzebne. Taką wizją natury autor powraca do jednego z bardziej klasycznych wątków powieściowych, jakim jest relacja człowieka z naturą. Motywu silnie zakorzenionego zwłaszcza w polskiej literaturze, będącej przez długi czas literaturą ziemiańską, z ziemią silnie związaną. Podjęty przez siebie temat, autor realizuje zgodnie z tradycją gatunku - bez niespodzianek.

Zmysłowe opisy piękna mazurskiej przyrody, pochwała pracy na roli – ciężkiej i pożytecznej, kojący spokój, którego doświadcza Bronowicz ilekroć spojrzy w niebo, to wszystko składa się na apologię życia blisko natury. Arkadyjski charakter takiej egzystencji podkreśla obecność małego Tomka. Wraz z przybyciem do Lipowa chłopiec przenosi się w bezpieczny świat. Z czasem poznaje jego reguły, twarde prawa natury wraz ze słodkim smakiem malin i zapachem rosy. Harmonię tego świata dopełnia język powieści - zdania wyważone, bez zbędnego gadulstwa, niekiedy brzmią dostojnie. To jednocześnie powrót do klasyki i interesujący gest w naszych rozgadanych czasach.

Historia mężczyzny u kresu życia, który decyduje się je zmienić – to powód by sięgnąć po książkę. Na pewno nie dla wszystkich wystarczający.

Magdalena Czopek