Oniryczna podróż zaczyna się niewinnie: bohater powieści budzi się w obcym pokoju, doskwiera mu katzenjammer ze wszystkimi przykrymi objawami. Postanawia więc odnaleźć drogę do domu, ale im bardziej próbuje, tym mniej mu się to udaje. A czytelnik, jak pierwszy naiwny, podąża za autorem, śniąc razem z nim deliryczny sen z gatunku szkatułkowych. Dajemy się uwieść Różyckiemu bez mrugnięcia okiem, bowiem jest to proza smakowita, aż w trakcie czytania nachodzi czytelnika ochota na kieliszek czegoś mocniejszego!

Najpierw bohater zabiera nas do kamienicy, zamieszkanej przez jego rodzinę: babkę Apolonię dręczą koszmarne wizje, wiecznie podchmielony wujek Jaśko tylko patrzy, co by tu jeszcze ukisić. A jeszcze trzeba arkę zbudować, bo powódź się zbliża do Lunopolis (łudząco podobnego do rodzinnego miasta pisarza, Opola). Doprawdy trudno przewidzieć, gdzie nas zaciągnie wyobraźnia autora: błądzimy po piętrach, szukając dziurki pasującej do klucza babki Apolonii, to znów spadamy w ciemne kazamaty wypełnione dziwacznymi przedmiotami i pamiątkami z zamierzchłych epok. Od wilgotnych ścian piwnic odbijają się odległe echa wspomnień z dzieciństwa.

Jest i śmieszno, i straszno, dekoracje wciąż się zmieniają, zawikłana topografia ukazuje rzeczywistość na kształt marzenia sennego, ewoluującego w kierunku koszmaru. Irracjonalne zachowania bohaterów, absurdalne sytuacje i brak związków przyczynowo - skutkowych zacierają granicę miedzy jawą a snem. Zwykłe przedmioty nabierają cech niezwykłych, jak te dusze pozamykane przez wuja w butelkach. Próżno szukać logiki w tym surrealistycznym śnie, raczej nastawiając się na zaskoczenie i niekończącą się wędrówkę w czasie i przestrzeni, nie licząc na rychłą pobudkę – raczej na długie żeglowanie na łóżku ulicami podtopionego miasta.

Prywatne panoptikum bohatera złożone z nietuzinkowych osobowości wydaje się znajome. A sen wyostrza zmysły, widzimy wiele prawd i stereotypów w sposób przejaskrawiony. Szalony korowód krewniaków to swego rodzaju mikrokosmos, gdzie jak pod lupą widać wszystkie nasze paskudne narodowe cechy: pieniactwo, złośliwość, zawiść, wiarę w cuda, cierpiętnictwo i krytykanctwo. Stryj robiący na złość wujowi to, wypisz wymaluj, dobrze znany gombrowiczowski pojedynek na miny. Autor hojnie czerpie ze spuścizny naszych narodowych wieszczów, doprawiając ją fantasmagoriami Kafki i Schulza. W zniekształconej rzeczywistości, jak w krzywym zwierciadle, toczy się odwieczny spór o losy kraju, władzę, o polskie mity, o przeszłość i przyszłość.

Różycki z maestrią bawi się słowami, rytmizuje, poetykę zuchwale miksuje z prozą, żartem, powołuje do życia byty trzeszczące, łaskoczące, skrzypienia, zapachy, biegające cienie. Coś w kącie smyrga, łazi, sapie i ślini. Ten język żyje, dosłownie i w przenośni, nie dając się ujarzmić. „Bestiarium” to jego pierwsza powieść. Widać w niej pewne podobieństwo do wcześniejszego poematu „Dwanaście stacji”: ta sama senna atmosfera, nadciągająca katastrofa i magiczna podróż bohatera do rodziny rozproszonej na Śląsku, w niezgłębione korytarze mnożących się uliczek własnej wyobraźni. Aż się prosi, żeby na okładce umieścić którąś z reprodukcji: „Nocną marę” Johanna H. Füssliego albo „Kiedy rozum śpi, budzą się upiory” Goi.

Nie daje mi jeszcze spokoju barani kożuszek, w który przyodziany jest bohater. Natrętnie kojarzy się z rezydującym niegdyś na ulicach Warszawy żebrakiem, znanym pod pseudonimem Barani Kożuszek. Meżczyzna ten drwił z przechodniów i skracał o głowę lalki, przedstawiające ówczesnych sprzedawczyków. Uważano go za sumienie narodu. A czy ten bohater u Różyckiego, wycinający hołubce wśród oparów absurdu, nie wciela się przypadkiem w rolę takiego właśnie sumienia?

Magdalena Świtała

Cytat za: „Bestiarium”, Tomasz Różycki, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012.