A przecież zawsze miał na celu jedynie dobro getta…
Z zimną krwią współpracował z Niemcami, własnymi rękami wysłał dziesiątki tysięcy ludzi na śmierć, był potwornym megalomanem opętanym żądzą wielkości, ale jednocześnie, gdyby nie jego działalność, łódzkie getto spotkałby ten sam los, co inne żydowskie społeczności - zginęliby niemal wszyscy – pisała Estera Daum w „Byłam sekretarką Rumkowskiego”*.

Chaim Mordechaj Rumkowski, prezes Żydowskiej Rady Starszych w łódzkim getcie, bohater powieści „Biedni ludzie z miasta Łodzi”. Steve Sem – Sandberg, szwedzki pisarz, dziennikarz i krytyk literacki, nazywa swoją opowieść o tej kontrowersyjnej postaci powieścią, bo próbuje dociec, kim był ten człowiek, jakimi motywacjami kierował się, podejmując decyzje związane z funkcjonowaniem getta. Nie jest ta książka reportażem, choć autor odwiedził łódzkie getto, dotarł do ocalałych, nawiązał kontakt z historykami, którzy redagowali Kronikę Getta. I daleko jej do dokumentu, choć wielokrotnie przywoływane są fragmenty Kroniki, obwieszczenia i dokumenty niemieckie, jest i zdjęcie i mapa getta.

Autor buduje wierny faktom obraz czterech lat łódzkiego getta, które przypomina małe miasteczko i na tym tle odtwarza historię jej najważniejszego mieszkańca i zakładnika – Prezesa. Spekuluje, bo ten, którego portretuje, tak jak inni w 1944r. został przedostatnim transportem wywieziony do Auschwitz i tam zamordowany. Tak, finał jakże śmieszny, jeśli pomyśleć o Rumkowskim jako o tym, który zadbał o to, by dostarczać Niemcom taniej siły roboczej: Potrzebujecie siedmiuset robotników, zwróćcie się do nas: damy wam siedmiuset robotników. Potrzebujecie tysiąca, to damy wam tysiąc.**; jako o tym, który przemawia do swoich rodaków: pomóżcie mi wykonać tę akcję”***, mając na myśli wydanie Niemcom starców, dzieci i chorych; jako o tym, który z odstręczającą dumą mówi: moje getto i robi rzeczy, które napawają obrzydzeniem.

Ale również – finał jakże tragiczny, bo jak bardzo wierzył ten człowiek, że coś znaczy, że jest ważny, że wydając jednych na śmierć, innych ocali, że udźwignie ciężar decyzji dotyczących ludzkiego życia. Jak bardzo wierzył i jak boleśnie przekonał się, że jednak nie będzie tym, który wywiedzie swój lud z niewoli. Jest w powieści ta niejednoznaczność oceny głównej postaci, to ludzkie zbliżenie się do niej, choć z bolesną nutą: odrazy? politowania?, niezgody?.

Do momentu przeczytania tej książki znałam filmowe opowieści dotykające tematu Holocaustu oraz literackie obrazy funkcjonowania getta – jednak warszawskiego. A tam, choć życie toczyło się jak i tu, z wszystkimi bolączkami i doświadczeniami codzienności: handel, miłość, sierocińce, głód, praca, choroba, to jednak było coś jeszcze: ruch oporu, którego w getcie łódzkim nie ma. To dość wstrząsająca konstatacja, bo rodzi pytanie: dlaczego, dlaczego nikt się buntował? Steve Sem-Sandberg, w wywiadzie w jednym z wydań Teleexpresu, mówiąc o swojej książce, użył mniej więcej takiego określenia: opowiadam o tym, czego nie zrobili, żeby się uratować. Ta perspektywa towarzyszy książce nieustannie. A także bolesna nieobecność Polaków, którzy przecież są parę metrów za ogrodzeniem getta. Są, ale ich nie ma.
„Biedni ludzie z miasta Łodzi” to zbiorowy portret społeczności getta z Prezesem na czele, ale i seria miniporterów. Materiał do refleksji więc - bogaty.

Justyna Radomińska

* http://www.jewish.org.pl/index.php/pl/wiadomopci-mainmenu-57/3000-70-roczni...

** Steve Sem- Sandberg, Biedni ludzie z miasta Łodzi, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2011, s. 50

*** Tamże, s.248