Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Ambroise Jobert był przyjacielem i znawcą historii Polski. Przed II wojną światową mieszkał i pracował w Warszawie. Po wojnie wielokrotnie odwiedzał nasz kraj by współpracować z polskimi historykami. Wydawcy podkreślają, że bardzo wartościowa jest też jego praca o Komisji Edukacji Narodowej (1773-1794). „Od Lutra do Mohyły” jest bardzo cennym opisem spraw religijnych w latach 1517-1648. Autora wyróżnia bezstronność wobec prezentowanych religii, postaci i postaw. Czuć jednak jego fascynację XVI i XVII wieczną polską kulturą, tolerancją religijną i poszukiwaniem pojednania miedzy religiami (pokojem wewnętrznym przy ogarniętej konfliktami religijnymi Europie). Jobert nie ocenia wpływów poszczególnych religii. Przedstawia raczej życiorysy ludzi niż ich dogmaty. Czytelnik nie jest więc, na szczęście, atakowany szczegółami doktrynalnymi (jak w przeładowanych biografiach Kalwina, Lutra czy Zwingliego),za to czasami musi ulec przed mnogością przewijających się nazwisk, opisów ich drogi życiowej i tytułów dzieł. Wartością tej pracy jest dość zwięzłe ukazanie wszystkich ruchów religijnych w Polsce tego okresu. Autor dużo miejsca poświęca kontaktom „ludzi religii” z Polski z Genewą, Francją, Anglią, Niderlandami czy Italią (w mniejszym stopniu z Niemcami i luteranami). Dzięki autorowi możemy się dowiedzieć, że nie było to tylko „zapożyczanie” nowych nurtów religijnych z zachodu czy południa, ale że to co tworzono w Polsce wywoływało dość szerokie dyskusje i reakcje poza naszym krajem (prace Hozjusza poczytne w katolickiej Europie, niezbyt poważane w Polsce). Autor podkreśla, że polskie prawo tolerancji religijnej było uznawane za wzór godny naśladowania przez np. Hugo Grotiusa (spory gomarystów z arminianami),próbujących dojść do porozumienia w Niemczech luteran i protestantów, ogarniętej wojnami religijnymi Francji czy anglików szukających większej swobody religijnej. Nie unika opisów sytuacji konfliktowych (Modrzewski-Hozjusz (autor katolickich „bestsellerów” tamtych czasów),unici (brzescy)-prawosławni, luteranie-kalwini, tumulty anty protestanckie, prywatne wojny „Diabła” Stadnickiego obrońcy kalwinizmu, Rokosz Zebrzydowskiego czy szukający w Moskwie wsparcia religijnego dla kozaków Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny- wódz, który na wojnie służył Polsce). Dużo więcej miejsca poświęca jednak próbom szukania zbliżenia i zgody między przedstawicielami poszczególnych wiar (Erazmianie, zgoda Sandomierska 1570, konfederacja warszawska 1573, Unia brzeska 1596). Autor sporo miejsca poświęca działalności Jana Łaskiego (Anglia i Niderlandy),kontrreformacji jezuickiej, zakonom żebraczym i nieudanym (na dłuższą metę) próbom zjednania prawosławnych z rzymskimi katolikami. Z książki, mimo intencji autora, wyłania się dość mizerny stan kleru katolickiego i prawosławnego na początku XVI wieku zwłaszcza na Litwie, gdzie religie protestanckie trafiły można powiedzieć na „pustynię doktrynalną”. Z drugiej strony protestanci, korzystając z polskiej wolności religijnej, tak poszukiwali idealnej religii - „dzielili się” ideami, że rozproszeni i zajęci sporami między sobą przegrali z garstką dobrze przygotowanych jezuitów (utracili również wcześniej uzyskany wpływ na Rusinów chętnie przyjmujących nowinki religijne). Na koniec należy docenić: bezstronność autora w prezentowanym temacie, czytelne ukazanie okresów rozwoju i powolnego upadku reformacji w Polsce (poszukiwanie drogi religijnej poprzez Erazma z Rotterdamu, luteranizm, kalwinizm i inne odłamy religijne w XVI wieku, powrotne konwersje kolejnych pokoleń na katolicyzm pod wpływem kultury włoskiej i działalności jezuickiej od końca XVI wieku). Miłe również jest spojrzenie kogoś z zewnątrz, kto potrafi ocenić polskie osiągnięcia na polu tolerancji religijnej i umiejscowić je w szerszym europejskim kontekście bez wchodzenia w zawiłości doktrynalne.