Jesteśmy społecznością, która kocha książki

„Dzieje diabła” podobały mi się. Muchembled przeprowadza wnikliwą analizę społeczno-kulturową konceptu diabła, włączając w to religię i filozofię. Analiza ta bywa na tyle pogłębiona że często, zamiast dotyczyć tylko samego diabła, dotyczy ona problemu postrzegania i konceptualizacji zła w społeczeństwie w ogóle. Miałem więc od czasu do czasu wrażenie że problem diabła – konkretnej postaci, jego opisywanie, schodziły na dalszy plan. Z drugiej strony po przemyśleniu tego problemu doszedłem do wniosku, że ten diabeł wciąż jest obecny w analizach Muchembleda – jako ktoś sterujący myśleniem Zachodu, ktoś przeciw któremu Zachód stara się przeciwdziałać, wobec kogo stara się on wzbudzić strach. Diabeł też powraca w bardziej konkretnej postaci później w książce. To nie jest też tak że jego konkretna postać jest nieobecna wcześniej, tylko po prostu jego opisy niekiedy bywają krótsze, bardziej szkicowe, by bardziej skupić się na społeczeństwie. (może po prostu nie było aż tyle dostępnego materiału) Poza tym diabeł u Muchembleda „zmienia postać” – czasami jest on czarownicą, postacią z horroru, mitologii czy mordercą lub chuliganem. Jest to, po przemyśleniu ciekawe – dzięki temu utrzymuje się ciągłość w myśleniu, widzimy jak zmienia się zło i jego uosobienie. „Dzieje diabła” są też, wciąż, najlepszą książka o chrześcijańskim diable, którą udało mi się znaleźć. No dobrze, więc co widzimy w tej analizie? Widzimy jak walki o wpływy społeczno-polityczne i religijne teologów i uczonych Średniowiecza (jego elity) wprowadzają w społeczeństwie pojęcie diabła potężnego, który od pewnego (późniejszego) okresu zdaje się nawet przewyższać w mocy Boga, wprowadzając manicheizm – prąd religijny (zwany też herezją) opierający się o pojęcie obecności i walki dwóch, równie potężnych bogów – dobrego i złego (Boga i Szatana). Wcześniej wśród społeczeństwa obecny był obraz diabła nie tak groźnego, kogoś kogo dało się oszukać, trochę jak mitologicznego bożka Pana. Diabeł był zawsze słabszy od Boga, zgodnie z Biblią. Był też konkretny. Z czasem, jak zwraca uwagę Muchembled, diabeł przenikał do wnętrza człowieka, jako postać która stale wywierała na niego wpływ. Wszystko to nasiliło się w epoce Reformacji i Kontrreformacji i po niej, wraz z walkami o wpływy religijne między Katolikami a Protestantami. To też w końcu poskutkowało Inkwizycją i polowaniami na czarownice, procesami o czary. Tutaj Muchembled naprawdę błyszczy, cytując materiał źródłowy procesów i księgi demonologiczne, wprowadzając dreszcz emocji i namacalności. Widzimy też jak na diable skupiał się Luter, co wpłynęło na Protestantyzm w ogóle. Fascynujący przy tym był też opis Renesansu i Baroku, mrocznych, intensywnych tragedii duchownego Jeana-Pierre’a Camusa, które przywodzą na myśl tragedie Shakespeare’a. Występek goni w nich występek, obecne są zdrady i morderstwa i różnego rodzaju tragedie. Badacz mówił że widać w nich chęć zasmakowania Camusa i jego czytelników w występku, transgresji, fascynację nim, przy jednoczesnej chęci by stanąć ostatecznie po stronie prawości i religii, gdzie występni są (jeśli dobrze pamiętam, krwawo) ukarani. Później przechodzimy do Oświecenia, gdzie myśliciele sprzeciwiają się opresyjności fundamentalizmu religijnego. Jak zawsze u Muchembleda, świetnie zarysowana jest tu strona filozoficzna. Potem mamy mocną zmianę wraz z Romantyzmem – diabła – buntownika Byrona, zainspirowanego diabłem z „Raju utraconego” Miltona czy diabłem Blake’a. Rozpoczyna się Romantyzm. Następnie interesująco przedstawiony jest też diabeł dekadentów, diabeł Huysmansa, widzimy jak artyści zaczynają interesować się demonologią czy okultyzmem. Autor sugestywnie czerpie tu, czy w książce w ogóle też z literatury, jak w przypadku omawiania twórczości i motywacji Baudelaire’a. Ciekawie czyni przy okazji podział na twórców dramatycznych, przejmujących i traktujących diabła poważnie, bo w niego wierzących, jak Baudelaire czy protestanccy Amerykanie, a zsekularyzowaną Europą Zachodnią, dla której diabeł jest tylko obiektem rozrywki i śmiechu. Rozdział o początkach XX wieku jakoś mnie nie przekonał, ale za to, zupełnie inaczej niż w recenzji na którą się natknąłem, przekonał mnie rozdział o XX wieku w ogóle. Badacz kreśli tu, jak wspomniałem wcześniej, wizję diabła przejawiającego się w popkulturze, skupiając się przy tym na filmach, horrorach czy kryminałach, filmach Hitchcocka czy Kubricka, opisując filmy studia Hammer. Słowem, tam gdzie pojawia się lęk i zło, tam przejawia się diabeł. Autor wszystko to widzi jako przejaw mentalności kulturowej. Wszystko to bardzo mnie zainteresowało. Na początku Muchembled raczej wyliczał filmy ze zdaniem-dwoma komentarza i krótką analizą (która jednak była ciekawa i, jako całość, dość pogłębiona),w końcu jednak sięgnął pod podszewkę, badając mentalność Amerykanów, którzy dali światu taką moc horrorów i przedstawień diabła. Jak twierdzi – robią to, bo purytańska kultura jest wciąż w nich obecna i boją się oni diabła. Poparł to też przykładami z życia, przykładami z epoki „Satanic Panic”, obawami o mordy wykonane przez satanistów czy przystępowania młodzieży do sekt satanistycznych. Co ciekawie, twierdzi tu że zostanie wyznawcą diabła jest typowo amerykańskie, bo Europejczycy po prostu w niego nie wierzą. Podobnie zresztą odniósł się do premiery filmowego „Egzorcysty” – tylko Amerykanie (czy Anglosasi) tworzą te filmy, boją się ich i na nie chodzą, dla europejczyków są one wyłącznie rozrywką. Jak widać, niektóre z tez historyka są dyskusyjne, są kwestia optyki – ale są też zwykle ciekawe. Warto tu też wspomnieć że skupia się on niemal wyłącznie na Europie Zachodniej i Ameryce, choć w kilku miejscach pojawiają się kraje Europy Wschodniej (np. wspomina o późniejszym niż w Europie Zachodniej początku polowań na czarownice w Polsce). A, warto też wspomnieć że książka wydaje się najintensywniejsza w epoce Kontrreformacji, gdzie obecność diabła jest szczególnie wyczuwalna, gdzie analizy filozoficzne autora są najgłębsze. Potem jej intensywność spada, ale wciąż jest ona ciekawa. Choć, oczywiście, kwestia intensywności jest subiektywna. „Dzieje diabła” czyta się naprawdę dobrze, wciągają czytelnika. Ogólnie, poza paroma zastrzeżeniami poczynionymi w tekście nie miałem uwag do książki Muchembleda. To dobra książka, warta lektury i dostarczająca przyjemności. Na zakończenie podam jeszcze dwie inne książki o diable do których chcę sięgnąć, może też Was zainteresują. Jedna jest o byronicznym diable Romantyzmu, druga jest o wyznawcach diabła – Satanistach - w historii w ogóle – przy czym przedstawia też historię diabła i skupia się również na diable Huysmansa. Więc: Schock, „Romantic Satanism” i Van Luijk, „Children of Lucifer”. A, i może wspomnę o tym że, co do analizy literatury i filozofii, po przemyśleniu – są rozdziały, momenty w których mocniej się na nich skupia, czasami traktowane są one bardziej pobieżnie, ale mogę powiedzieć, że Muchembled stara się zwykle sięgnąć pod powierzchnię, nawet jeśli robi to bez analizy literatury i filozofii, stara się on analizować kulturę i mentalność jako całość.