Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Jedno z lepszych opracowań poświęconych postaci pierwszego cara Rosji. W zasadzie, tylko częściowo pozycję tę można uznać za biografię. Owszem, ukazuje rodowód, okoliczności narodzin, burzliwe dzieciństwo i młodość Iwana, a także główne wydarzenia jego panowania w sferze polityki zagranicznej. Tutaj stosunkowo dużo miejsca poświęcono podbojowi chanatu kazańskiego, inne kwestie przedstawiono raczej pobieżnie – w szczególności wojnę inflancką, do której włączyły się Polska i Litwa jako główny przeciwnik, a która trwała przecież aż 25 lat i zaciążyła na większej części panowania Iwana Groźnego. Za tę część pracy odpowiada Maureen Perrie i została ona napisana poprawnie, aczkolwiek bez rewelacji. Zasadniczy trzon monografii, autorstwa Andrieja Pawłowa, to ukazanie oraz wszechstronna i dogłębna analiza „opryczniny”, czyli zadziwiającej formy państwa zaprowadzonej przez Iwana, który wydzielił z jego terytorium osobisty udział (tzw. „opryczninę” właśnie) i w oparciu o tenże udział (oraz o instytucje i ludzi opryczniny, tzw. "opryczników”) rządził iście tyrańsko i krwawo. Czytałem już kilka pozycji poświęconych czasom Iwana Groźnego, ale dopiero u A. Pawłowa znalazłem precyzyjną definicję oraz wyjaśnienie istoty, celów i metod działania opryczniny. Podczas gdy inni Autorzy koncentrowali się zwykle na epatowaniu czytelników sadystycznymi okrucieństwami cara czy opisywaniu go jako zbrodniczego szaleńca, tutaj znajdujemy chłodną analizę sytuacji politycznej i społecznej, ukazanie etapów działalności opryczniny i wreszcie celów, które przyświecały Iwanowi (złamanie procesu tworzenia się w Rosji stanów oraz ich niezależnych instytucji, wpływających na rządy państwem, odwrócenie zarysowującego się trendu i zaprowadzenie autokracji). A. Pawłow bynajmniej cara przy tym nie wybiela, nie unika opisów jego paranoicznej podejrzliwości, okrucieństwa, sadyzmu, wskazuje też, iż cena zaprowadzenia samodzierżawia była ogromna. Zapłaciły ją wszystkie warstwy społeczne: arystokracja, szlachta, mieszczaństwo, duchowieństwo, chłopi, a także samo państwo, pozostawione przez Iwana w stanie wyczerpania i głębokiego kryzysu. Na tym bardzo pozytywnym tle (a trzeba tu jeszcze uwzględnić odnośniki do starszej i nowszej – do 2000 r. - literatury przedmiotu) dysonansem jawią się dość liczne omyłki i brak precyzji Autorów (zwłaszcza A. Pawłowa) w odniesieniu do innych kwestii, w szczególności dotyczących dziejów Rzeczpospolitej, o które siłą rzeczy tok narracji często zatrąca. Można jeszcze wybaczyć (to prawo Rosjanina) sprzeczną z poglądami naszej historiografii ocenę wyników kampanii pskowskiej Batorego (Autor koncentruje się na bohaterskiej legendzie obrony miasta, żywej w tradycji rosyjskiej, ukazując niemal zagładę armii polskiej – nie wiadomo tylko, w jaki sposób potrafi to pogodzić z zamieszczonymi kilka stron dalej stwierdzeniami o niekorzystnym pokoju zawartym podczas oblężenia Pskowa i klęsce Rosji w wojnie inflanckiej). Gorzej, że wyraźnie nie orientuje się w kwestiach wewnętrznej polityki polskiej, myli nazwy urzędów, podaje szereg informacji uproszczonych, czy wręcz błędnych. Wiele z nich sprostował w przypisach tłumacz, Stanisław Kędzierski, za co należą się słowa uznania. Inne jednak pozostały, np. tytułowanie podkanclerzego „wicekanclerzem”. Poważny błąd popełniła też M. Perrie, stwierdzając, iż kościół unicki (grekokatolicki – jak dopełniono w nawiasie) powstał w wyniku unii zawartej na soborze we Florencji (w 1439 r.). W istocie unia ta załamała się wkrótce po jej zawarciu i została ostatecznie formalnie odwołana w 1484 r. Kościół unicki powstał w wyniku unii brzeskiej, ustanowionej na obszarze Rzeczpospolitej w 1596 r. Z powodu tych omyłek (mam nadzieję, że w kwestiach rosyjskich Autorzy orientują się jednak lepiej) daję tylko „ósemkę”.