Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Jedno z włoskich miasteczek w przededniu wojny. Czas płynie leniwie, podobnie jak ta opowieść, snuje się niczym poranna mgła. Ojciec żyjący w świecie własnych zainteresowań, zauważający dzieci głównie wtedy, gdy potrzebuje dać upust rozdrażnieniu lub smutkowi, które, prawdopodobnie w spectrum choroby dwubiegunowej, nękały go naprzemiennie. Po jego śmierci, dzieci pozostawione same sobie, jedynie pod opiekuńczymi skrzydłami marudnej służącej, dryfowały z dnia na dzień bez większego celu. Mamy wrażenie jakiejś ciszy przed burzą. Spokój, monotonia, rozmowy, od czasu do czasu niewielkie polowanie z psem, kąpiele połączone z opalaniem, po których przychodzi czas obiadu i kawy na tarasie w przyćmionym blasku zachodzącego słońce. Jeden dzień niezauważalnie przechodzi w kolejny, jednak coraz bardziej odczuwalne jest jakby wstrzymywanie oddechu w niespokojnym oczekiwaniu… czegoś, co zaraz ten pozorny spokój zburzy. Aresztowanie Danily, przyjazd wujka Cenzo Reny, zaskakują wszystkich. To zaledwie pierwsze symptomy zmian. Narracja prowadzona jest jakby spoza planu. Bezstronny obserwator przedstawia to, co widzi, również to, co czyta w umysłach bohaterów, nie oceniając, nie komentując, za to coraz bardziej gorączkowo, zdanie po zdaniu. przecinki, a nawet kropki oddzielające zdania, zatrzymują nas na coraz krócej. Większość opisywanych wydarzeń nie wydaje się zbyt istotna, jednak narrator nie próbuje ich różnicować, każde może świadczyć o czymś ważnym, o jakiejś cesze postaci, która okaże się znacząca. Zarówno te codzienne, rutynowe czynności, jak też aresztowanie czy ślub, są tu po prostu opisane, w dodatku bardzo prostym, jednoznacznie zrozumiałym językiem. Od oceny i analizy jest czytelnik. Autorka daje mu całe mnóstwo materiału, nad którym może się zastanawiać, by wyłowić najistotniejsze, jego zdaniem, informacje. Całkowity brak dialogów jednym może przeszkadzać, dla innych zaś był ułatwieniem w lekturze. Nie zaburza bowiem jej obiektywnej, przypominającej relację naocznego świadka, narracji. Atmosfera w mieście i w rodzinie zagęszcza się w miarę, jak postępują działania wojenne, a Włochy zdają się być coraz bliżej podjęcia decyzji o przyłączeniu się do niej. I tutaj zdania są podzielone. Po której stronie opowiedzą się nasi bohaterowie? Po stronie Niemiec? Wielu się to nie podoba. Po stronie aliantów? Nieprawdopodobne. Niesamowicie interesujące są owe różne zapatrywania osób z tego samego kręgu, a także ich, nie zawsze czytelne, motywacje. O czym to może świadczyć? O bagatelizowaniu faszyzmu, niezauważaniu jego trującego, demoralizującego wpływu świadczy choćby podejście Giumy: „Faszyzm nie podobał mu się przede wszystkim dlatego, że jest prowincjonalny i sprawił, iż Włochy stały się prowincjonalne, zabraniał na przykład organizowania wystaw zagranicznych obrazów. Faszyzm to prowincjonalizm, brzydota i ignorancja.” Och, gdyby tylko o to chodziło… Można zastanawiać się, z czego wynika powyższa, infantylna ocena faszyzmu: z niedostatecznej wiedzy, z ograniczenia umysłowego, zbyt młodego wieku czy z egocentryzmu. Na to pytanie czytelnik również sam musi poszukać odpowiedzi. A echa wojny są ze strony na stronę coraz częstsze i bardziej wyraziste, choć ciągle pozostają jeszcze tłem dla życia rodziny i przyjaciół. Skala poglądów tu występujących jest szeroka. Od zwolenników Marksa do faszystów, zaś obok siebie żyją zarówno znudzony, zblazowany Giumo, jak i pełen poczucia winy z powodu zatajenia swego żydowskiego rodowodu, a także drżący z lęku o najbliższych, którzy pozostali w Polsce, Franz. „Wszyscy patrzyli na góry i myśleli o tym, co dzieje się po ich przeciwnej stronie, o uciekających kobietach i dzieciach, o czołgach, które prą do przodu i zajmują powoli całą Francję.” Dojmujące jest tu uczucie osamotnienia, osobności. Nawet rodzeństwo, spędzając ze sobą niemal całe dnie, niewiele tak naprawdę wie na swój temat. I nie jest też, prawdę mówiąc, zainteresowane, by tę wiedzę poszerzyć. Każdy zmaga się z własnymi problemami sam, z domownikami zamieniając nic nie znaczące zdania. W małżeńskich związkach również panuje chłód, a jeśli już mowa o miłości, to mamy tylko tę niespełnioną, nieodwzajemnioną. Życie bohaterów jawi się jako mało rzeczywiste, jako zastępcze, zbytnio nieużywane. Tak więc zastosowany przez autorkę rodzaj narracji, równie mało zaangażowany, wybornie tutaj pasuje. Jednak w czasie wojny nie da się żyć na niby, nie uczestniczyć, choćby emocjonalnie, udawać, że się nie widzi. Wojna prędzej czy później dotknie każdego. To nieprawda, co mówi Ippolito: „Życie toczy się zwykłym torem, tyle tylko, że w oknach wiszą czarne zasłony.” Ci, którzy sądzili, że niechciana rzeczywistość może ich nie dotyczyć, w niemym zdumieniu załamują ręce. Nie wszyscy też wiedzą, w co się pakują, idąc ochotniczo na front. Giustino „nigdy nie myślał o ojczyźnie, kiedy był na froncie i strzelał. I nikt z tych, którzy z nim byli nie myślał o ojczyźnie. Nie pamiętali nawet, że strzelali do Rosjan. Była to tylko jedna wielka strzelanina dla nikogo i przeciw nikomu, strzelanina z odmrożonymi nogami, z oczami zasypanymi śniegiem.” Odnoszę wrażenie, że życie naszych bohaterów, mieszkańców domu z uschniętą glicynią na tarasie, toczy się trochę przypadkowo. Kochają się nie w tych, co trzeba, pobierają się nagle, bez miłości, przebywają w towarzystwie, które nie do końca im odpowiada i większości spraw nie doprowadzają do zamierzonego finału. I kto by pomyślał, że historia ludzi, którzy żyją sobie z dnia na dzień, jak we mgle, zajęci sobą i swoimi drobnymi sprawami, że historia tocząca się tak wolniutko, bez energii, bez przytupu, może tak zaabsorbować uwagę i wzruszyć. Im bardziej w życie bohaterów wkracza wojna, rujnując ich plany i pozbawiając złudzeń, tym bardziej jesteśmy ciekawi dalszego ciągu. Obojętność jest już niemożliwa. Mieszkańcy sąsiedzkich domów idą na front i giną, do miasteczek, wbrew własnej woli i bez prawa wyboru, przesiedlani są Żydzi. Nie da się ich nie zauważać. Bohaterowie opowieści też się zmieniają, stają się coraz bardziej „jacyś”, świadomi własnych pragnień i przynajmniej próbujący je realizować. Zupełnie jakby pod wpływem zachodzących zdarzeń budzili się z somnambulicznego snu. Co ich wytrąciło z dotychczasowego niebytu? Życie, które nie chciało grzecznie płynąć opodal i porwało ich ze sobą? Wreszcie zaczęli czuć, kochać, tęsknić, walczyć, świadomie wybierać i odpowiadać za swoje wybory. Przeszli rodzaj inicjacji, która zabrudziła ich nieskażoność, w zamian ofiarowując dojrzałość. I tak, jak nasi bohaterowie w życie, tak my coraz mocniej angażujemy się w treść opowiadanej przez Natalię Ginzburg historii. W opowieść, która niczym pociąg, ze stacji na stację przyspiesza, przyspiesza… aż w końcu gna już bez opamiętania, a my mamy niemal pewność, że za chwilę się wykolei. Z czasem nie ma już nawet śladu owej melancholijnej bezwolności, a apatię i obojętność zastępuje energia i sprawczość. Nie można też nie zauważyć, że im liczniejsze i boleśniejsze porażki spotykają Niemców i Włochów na froncie, tym bardziej rozjaśniają się twarze naszych bohaterów, tym więcej radosnej swady przebija z kart książki. Autorka wspaniale oddaje nastroje, maluje emocjami zdania i tempo powieści, jakby i ona, podobnie jak wykreowane przez nią postaci, nie mogła już doczekać się końca wojny. Czujemy, ze nadchodzi nowe jutro, niosące z sobą nadzieję i wiarę. I choć ofiar, jak to na wojnie, nie dało się uniknąć, to ci, którzy zostali „byli szczęśliwi, że mogą być razem i wspominać tych, którzy odeszli; i tę długą wojnę, ból, strach i zamęt, i że mogą razem myśleć o czekającym ich długim, trudnym życiu, pełnym nieznanych rzeczy, których nie potrafią robić.” Książkę mogłam przeczytać dzięki portalowi: https://sztukater.pl/