Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Piotr Abelard należy do ścisłej czołówki myślicieli średniowiecza. Filozofia tego okresu, odkąd pamiętam, zawsze kojarzyła mi się z jego niezwykłą postacią. I bynajmniej nie chodzi mi tutaj o jego słynny romans z Heloizą (odsyłam w tej sprawie do wspaniałej książki Regine Pernoud, wydanej w serii BSL),ani o burzliwe sprawy z nim związane. Zawsze frapowało mnie jego racjonalne podejście (na ile możemy tak to ocenić w tamtej epoce) do zagadnień wiary, próby logicznego wyjaśnienia kwestii teologicznych i - koniec końców - stworzenia systemu łączącego ogień z wodą. Jego pisma, będące już tylko ciekawym świadectwem zamierzchłych kontrowersji, powinny znaleźć się w rękach każdego czytelnika, który deklaruje chęć zagłębienia się w filozofię. Postaram się do tego zachęcić, przytaczając kilka fragmentów z prac zamieszczonych w tym dosyć opasłym tomiszczu. Od razu zaznaczę, że za creme de la creme twórczości Abelarda uważam "Sic et non", aczkolwiek inne dzieła również zasługują na uwagę. Wypowiedzi filozofa niezbyt podobały się doktrynerom, których zawsze było bez liku, a w średniowieczu w szczególności. Wiele z nich jest uniwersalna, ma swoje aktualne przesłanie zarówno wtedy, jak i teraz. Powiada Piotr: "Bóg zatem mówi w takim znaczeniu: Jeżeli nie mieszkam w zabudowanych domach i w świętych duszach mam taką wspaniałą siedzibę, jeżeli w tak wielkiej pogardzie są u mnie ludzie cieleśni i ziemscy, dlaczego staracie się zbudować dla mnie dom ziemski, jakby konieczny był dla mnie na mieszkanie, a nie budujecie mi raczej duchowej świątyni w was samych? Świątynia widzialna jest bez znaczenia, jeżeli brak niewidzialnej". Czy takie słowa mogły znaleźć uznanie wśród hierarchii kościelnej, bądź stać się wytyczną postępowania chrześcijan? Rzeczywistość historyczna pokazuje, że niezbyt. Jeśli powyższe słowa Abelarda mogły się wydawać duchownym nieprzyjemne, to już te z pewnością napełniły ich pełnym zgorszeniem: "chciwi kapłani zwodzą wielu umierających. Obiecują im bowiem próżną gwarancję bezpieczeństwa, jeżeli wszystko, co mają, oddadzą na ofiarę i zamówią msze święte, których za nic na świecie kapłani nie chcą odprawiać za darmo (...). Nie doradzają umierającym, aby oddali to, co zagrabili, lecz aby grabież złożyli na ofiarę, chociaż jest napisane przeciwnie". W pracy znajdziemy również wiele misternie utkanych roztrząsań nad Biblią, znaczeniem jej poszczególnych fragmentów, a także komentarzy do wypowiedzi o niej ludzi kościoła, takich jak Orygenes, Tertulian, Ambroży, Augustyn, papież Grzegorz, oraz wielu innych, którzy starali się - niezmierzonymi pokładami swej mądrości - dokonać prawomocnej egzegezy tekstów, których tajemnice ponoć są niedostępne ludzkiemu poznaniu. Abelard często wchodzi w tę grę z dużym przytupem, i tam gdzie jego rozum zasypia oddając pole wybujałej fantazji, tam dopuszcza się karkołomnych sofizmatów, w stylu: "Można przyjąć za pewne, że wąż nie rozmawiał z kobietą słowami, lecz sykiem, a pierwsi rodzice mieli tak bystry umysł, że z syczeń węża i z głosu ptaków poznawali bez trudu, co to ma znaczyć. Jeżeli przyjmiemy tę hipotezę, nie musimy dosłownie rozumieć Pisma, że Adam w raju wynalazł mowę, ale w ten sposób, że prorok przez antycypację relacjonuje o tym, co stało się poza granicą raju". Można się zastanawiać, dlaczego wąż nie miałby np. przemawiać do pierwszych rodziców Alfabetem Morse'a (wtedy zachowany byłby warunek nie wynalezienia w Raju mowy ludzkiej przez Adama),ale gdy już przestaniemy się z tego śmiać, to warto przypomnieć sobie co w każdą niedzielę na mszy opowiada nam ksiądz, i czy na pewno jest temu tak daleko do szacownych tekstów ludzi średniowiecza. Mając na uwadze wszelkie "tak i nie" twórczości myślicieli wieków średnich, akurat dzieła Abelarda warto sobie przyswoić. Są one jak promyk jasnego światła próbujący się przebić pośród najmętniejszych mroków.