Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Niels Bohr przez kilka dziesięcioleci był uznawany za naukowca-instytucję. Do jego ośrodka w Kopenhadze przybywali twórcy mechaniki kwantowej po pomoc, politycy po radę. Sam fizyk, jako człowiek rodzinny i otwarty na rozmowę z każdym nawet do świtu, pomagał finansowo żydowskim uchodźcom z Niemiec, niezmordowanie zabiegał o środki u przemysłowców na sprzęt laboratoryjny i pensje dla zdolnych młodych badaczy. Nawoływał o opamiętanie w wyścigu zbrojeń. W naukowej biografii "Czas Nielsa Bohra", pióra profesora fizyki cząstek elementarnych Abrahama Paisa znanego z najsłynniejszej naukowej biografii Einsteina, dostajemy panoramę różnych twarzy Bohra - myśliciela, organizatora jednostki naukowej, społecznie i politycznie zaangażowanego obywatela. Choć Pais był współpracownikiem i przyjacielem Bohra w okresie powojennym i znał go świetnie, to książka świadomie zaledwie dotyka prywatnych sfer wielkiego fizyka. Jest w niej trochę o genealogii inteligencji duńskiej, garść wspomnień synów i opisy pięknego związku z żoną Margrethe. W domu Bohrów młodzi zwariowani twórcy mechaniki kwantowej - Wolfgang Pauli, Paul Dirac i przede wszystkim Werner Heiseneberg - mieli spokojną przystań. Tam był ich drugi dom, tam wykuwała się ta teoria, tam też mogli się wyspać i intelektualnie zmęczyć. Schrödinger po rozmowach z Bohrem, twórczo rozwinął swoje przełomowe koncepcje, a gospodarz spotkania postanowił stworzyć interpretację zdumiewających zjawisk świata atomowego, o której uczy się w szkołach do dziś. "Czas Nielsa Bohra", choć skupia się na chronologicznym odtworzeniu aktywności bohatera na różnych polach, jest świetnym zrelacjonowaniem przemian w rozumieniu świata fizycznego na przestrzeni ostatnich 150-ciu lat. Każda koncepcja naukowa, którą Bohr stworzył czy rozwinął, została opisana wyczerpująco. W efekcie, całość zaprezentowanej wizji uzmysławia nam, jak wielkie przeobrażenia w wyglądzie świata nas otaczającego dokonały się dzięki postępowi w badaniach podstawowych w pierwszych dekadach XX wieku. Niezrozumiałe wzory i wielkie zderzacze cząstek są nam bliższe, niż mogłoby się wydawać. Zrozumienie struktury atomu skutkujące miniaturyzacją, postępem w medycynie i pojawieniem się użytkowej elektroniki, to bezpośrednie dziedzictwo dociekań Bohra. A on szukał tylko odpowiedzi, pytając pośrednio o granice poznania. Bohr jest uznawany za twórcę kanonicznej interpretacji mechaniki kwantowej, opartej o zasadę korespondencji (str. 191-193) i komplementarności (str. 298-304). Obie daleko wykraczają poza teoretyczne rozważania akademickie. W odniesieniu do fizyki, pierwsza tłumaczy związek miedzy naszym rozumieniem makroskopowego świata klasycznego i mikroświata kwantowego wraz z niepokojąco nieprzystającym przejściem miedzy tymi domenami, druga opisuje dualizm falowo-korpuskularny obiektów rozmiarów atomowych. Bohr dostarczył, dzięki tym koncepcjom, ciekawego języka do metody naukowej, który z powodzeniem wykorzystuje się w innych dziedzinach. Pais świetnie te idee przedstawił w kontekście fundamentalnego sporu z Einsteinem, który nigdy nie zgodził się na konsekwencje mechaniki kwantowej. Ta wielka debata, która ostatnio w nowej odsłonie jest kontynuowana, dotyczy pytania o determinizm i sens prawdopodobieństwa w ujęciu kwantowym. Czy coś, co obserwujemy, to faktycznie to, co jest obiektywnie? A może to zaledwie deformacja powstała w wyniku interferencji fal opisujących przedmiot dociekań i nas badaczy? Takie pytania filozoficzne, to konsekwencja bohrowskich przemyśleń. Zabierając się do lektury, trzeba się przygotować na wzory. Nie są zaawansowane, bo na poziomie szkoły średniej, a do tego pięknie i spójnie tłumaczą opisywane zagadnienia. Środkowe partie książki (str. 176-353),zawierające pewne fundamenty kwantowych metod rachunkowych opisanych językiem dość technicznym, będą w pełni dostępne czytelnikom z podstawami w tej dziedzinie. Warto jednak spróbować przeczytać je z uwagą, nawet nie mając tego minimum, bo oddają świetnie ferment lat 20-tych i 30-tych, kiedy powstawała współczesna fizyka. Każdy miesiąc przynosił w tym okresie nowe ustalenia. Takiego okresu przyspieszenia w rozumieniu fizykalnego świata nie doświadczyliśmy, jako cywilizacja, ani wcześniej ani później. Zaś Niels Bohr był w samym centrum tych wydarzeń. Fizyk słynął z umiejętności formułowania daleko nieoczywistych prawd. Czasem odbierano go, jako człowieka 'wolno myślącego'. Jednak, jak zaznacza Pais, Bohr w głowie dokonywał wielu przejść myślowych, korekt logicznych niespójności, a komunikował dopiero ostateczny rezultat. Podobnie przebiegała jego praca nad artykułami. Ciągle poprawiał, rzadko będąc zadowolonym z ostatecznego efektu. Słynął z głębokich sentencji, które u Paisa pojawiają się często: "Nie wystarczy nie mięć racji, trzeba jeszcze być uprzejmym" (245) "Wiedza to władza. Ale niewiedza, niestety, nie oznacza jeszcze braku władzy" (okładka) "Nie istnieje świat kwantowy. Istnieje tylko abstrakcyjny kwantowy opis fizyczny. Jest błędem myśleć, że zadanie fizyki polega na odkryciu, czym jest natura. Fizyka zajmuje się tym, co możemy powiedzieć o naturze." (405) Książka "Czas Nielsa Bohra" to coś więcej niż biografia. To panorama świata nauki z okresu rewolucji w fizyce. To pean na cześć rozumu i głęboko humanistyczny przyczynek do debaty o roli nauki w służbie człowieka, w szczególności w kontekście zagrożeń atomowych. Jeśli ktoś chciałby wyrokować o współodpowiedzialności naukowców za negatywne konsekwencje ich odkryć, zachęcam również jego do lektury, szczególnie kilku stron z końca książki (str. 470-476). Nie można współczesnego świata zrozumieć bez Bohra i bez poznania jego wkładu intelektualnego. Gorąco zachęcam wszystkich do lektury książki o geniuszu, który wymyka się łatwemu zaklasyfikowaniu do niszowego i abstrakcyjnego świata fizyki.