Jesteśmy społecznością, która kocha książki

„Nigdy wcześniej ani też później polska polityka zagraniczna nie splotła się ze stosunkami międzynarodowymi tak ściśle, jak w 1939 r., gdy doszło do otwartej politycznej konfrontacji między Berlinem a Warszawą” – zaznacza autor we wstępie i temu stwierdzeniu podporządkowuje całą pracę. W zawartym w niej opisie relacji Polski i III Rzeszy, obfitym w zwroty akcji, jak w soczewce odbijają się dylematy polskiej racji stanu, obecne nie tylko w międzywojniu: jak kształtować swój byt pomiędzy dwoma silniejszymi sąsiadami? czy wchodzić w ściślejsze związki z jednym spośród nich? czy liczyć na pomoc Zachodu w obronie niepodległości? Na żadne z tych pytań nie istnieje jednoznaczna odpowiedź i takiej w pracy nie znajdziemy. Jej zaletą jest za to obiektywizm autora, jego odwaga pisania o rzeczach niepopularnych, o których wielu historyków długo wolało milczeć. Do takich zalicza się niewątpliwie współpraca dyplomatyczna obu państw w rozbiorze Czechosłowacji, po której Hitler miał prawo sądzić, że Polska w końcu mu ulegnie i przystąpi do obozu państw podległych Rzeszy, a zagranicznym obserwatorom mogło się wydawać, że to już w istocie nastąpiło. Jakkolwiek by nie rozpatrywać polskiego udziału w rozczłonkowaniu południowego sąsiada, nie da się go pogodzić z deklarowaną na zewnątrz przez polskie MSZ „polityką równowagi” wobec Niemiec i Rosji. Autor odmawia zresztą temu określeniu słuszności, podkreślając, że można je odnieść co najwyżej do balansowania Polski między mocarstwami zachodnimi a Niemcami. Jak bardzo upływ czasu potrafi zmienić sposób oceny motywów, pokazuje kwestia utworzenia wspólnej granicy polsko-węgierskiej. Po wojnie zabiegi władz polskich w tym kierunku zwykło się przedstawiać jako próbę formowania bloku przeciwko rosnącej pozycji III Rzeszy. Zupełnie inaczej wypowiadał się na ten temat jesienią 1938 (na 5 dni przed ofertą Ribbentropa) minister Beck: „wszystkie gadaniny prasowe o jakichś barierach czy blokach zwróconych przeciw Niemcom są bezpodstawne” (s. 109). Żerko otwarcie krytykuje go za niefrasobliwość, przewlekanie w nieskończoność uregulowania spornych spraw polsko-niemieckich czy brak przemyślanej taktyki. Mimo nieraz daleko idącej krytyki zaznacza, że kilkuletnie zbliżenie polsko-niemieckie nie miało szans się utrzymać, wobec czego prędzej czy później doszłoby do konfliktu między stronami. Zarówno bowiem Hitler, jak i Beck, obdarzony przez Piłsudskiego monopolem na prowadzenie polityki zagranicznej, forsowali to zbliżenie wbrew własnym narodom. Opierało się ono na bardzo kruchych podstawach. Wraz ze złożoną przez Ribbentropa ofertą globalnego uregulowania kwestii spornych ujawniło się w całej pełni, iż Polska dąży do podtrzymania status quo, natomiast Niemców ten stan nie zadowala. W polskiej historiografii zwykło się podkreślać wojowniczy i ultymatywny charakter tej oferty, którą strona polska mogła w całości przyjąć lub odrzucić. Z niemieckiego punktu widzenia zakres tych roszczeń był nad wyraz umiarkowany. Hitler potrzebował ich, by odnieść kolejny sukces i dostarczyć satysfakcji własnej opinii publicznej. Beck nie przenikał tych motywów kanclerza, a za wystarczające remedium na jego zapędy uważał polską stanowczość, wzmocnioną sojuszem z Anglikami. Spory wokół jego polityki nie ustaną nigdy; podobnie jak nigdy nie dowiemy się, jak potoczyłaby się historia, gdyby jednak Polska ofertę Hitlera przyjęła. Autor nie zagłębia się, i słusznie, w rozważania alternatywne. Opisuje ostatnich 11 miesięcy relacji polsko-niemieckich wyczerpująco i rzetelnie, uwzględnia ich wielopłaszczyznowość, nie stroniąc od spraw trudnych i niejednoznacznych. Wszystko to sprawia, że mamy przed sobą lekturę inspirującą, chociaż i wymagającą, która zmienia utarty sposób patrzenia na wiele kwestii i jeszcze raz pokazuje, że w historii nie ma łatwych sądów. ŁS