Jesteśmy społecznością, która kocha książki

O historii alternatywnej (lub – jak kto woli – kontrfaktycznej) Polski powstało w ostatnim czasie kilka książek, by wspomnieć chociażby „Gdyby… Całkiem inną historię Polski” (Demart, 2008). Co cenne, rozważaniami „co by było, gdyby…”, zajęli się nie tylko dziennikarze, pisarze i historycy spoza głównego naukowego mainstreamu, ale również szanowani profesorowie. Teksty poświęcone historii alternatywnej można podzielić z grubsza na dwa rodzaje – na te, które bazują na ambicjach mocarstwowych rodem z najlepszych lat Rzeczpospolitej szlacheckiej (w czym celują zwykle autorzy political fiction),oraz drobiazgowo bazujące na rzeczywistych wydarzeniach, ostrożnie balansujące między „możliwym” a „dość prawdopodobnym”. Próbą polemiki z dotychczasowymi publikacjami z tej dziedziny jest książka Andrzeja Wielowieyskiego „Na rozdrożach dziejów” (Wydawnictwo Trio). Autora osobom dobrze orientującym się w meandrach polskiej sceny politycznej raczej bliżej przedstawiać nie trzeba. Z wykształcenia ekonomista, uczestnik Powstania Warszawskiego, w latach PRL opozycjonista, szef ekspertów „Solidarności”. Po 1989 roku pełnił funkcje posła, senatora i eurodeputowanego. W minionym roku został uhonorowany Orderem Orła Białego. Przez ostatnie lata sam współtworzył najnowsze dzieje Polski, więc jak mało który z zawodowych historyków ma legitymację do pisania o tym, jak mogły się one potoczyć. Aby dogłębnie poznać przyczyny i skutki wydarzeń, zdaniem Autora niezbędne jest rozważenie możliwych innych sekwencji. Bo przecież często o tym, że coś potoczyło się tak, a nie inaczej, decyduje – jak pisał Fryderyk II – „Jego Świątobliwa Wysokość Przypadek”. Wielowieyski daleki jest od fantazjowania i tworzenia skomplikowanych konstrukcji myślowych, słusznie zauważając, że prognozowanie alternatywnych biegów wydarzeń nie może dotyczyć dłuższych okresów, ponieważ wzrastająca w postępie geometrycznym liczba niewiadomych mocno zakłóca logiczny tok wywodu. Dzieje Polski chyba wybitnie sprzyjają – dzięki wielu zwrotnym punktom w naszej pogmatwanej historii – tego typu rozważaniom. W końcu spory na przykład o słuszność wybuchu powstania warszawskiego czy wprowadzenia stanu wojennego wciąż dzielą społeczeństwo, a zwłaszcza jej niekoniecznie reprezentatywną emanację w postaci klasy politycznej. Wielowieyski niewątpliwie skłania do dyskusji. Jak wtedy, gdy pisze o bitwie pod Grunwaldem i zaprzepaszczonej szansie na zajęcie Malborka. Militarne niewykorzystanie tej wiktorii spowodowało zdaniem Autora nie tylko odsunięcie generalnej rozprawy z Krzyżakami o Pomorze o kolejne pół wieku, ale miało konsekwencje bardziej dalekosiężne. Otóż ugruntowało na kolejne trzysta lat wschodnią orientację w polskiej polityce zagranicznej. A może zrobił to nie Jagiellon, ale już Piast – Kazimierz Wielki – anektując Ruś Czerwoną? Z drugiej strony trudno nie przytaknąć Autorowi, gdy pisze o realnej możliwości zwycięstwa w Powstaniu Listopadowym (gdyby tylko dowodzili mniej kunktatorscy generałowie od Chłopickiego i Skrzyneckiego) lub gdy nieudany marsz Napoleona na Moskwę w 1812 roku rozpatruje poprzez szanse na odbudowanie Polski w innym charakterze niż kadłubowe Księstwo Warszawskie. Gdyby cesarz Francuzów zgodził się na polsko-saską kampanię na Ukrainę i wywołanie tam antyrosyjskiego powstania, byłoby łatwiej pokonać Aleksandra I i wymusić na nim spore ustępstwa. Sporo miejsca Autor poświęca na rozprawianie się z dylematami i punktami zwrotnymi II wojny światowej. Stoi na przekonaniu, iż w 1938 i w 1939 roku Francja mogła uratować odpowiednio Czechosłowację i Polskę przed zakusami Hitlera. Inaczej też mogli się zachować polscy politycy, na przykład wprost szantażując Paryż i Londyn natychmiastową kapitulacją przed III Rzeszą, jeśli nie zostaną wydatnie dozbrojeni. Wówczas początek konfliktu mógłby wyglądać zdecydowanie inaczej (niestety raczej korzystniej dla aliantów niż dla nas…). Wielowieyski porusza też trudną kwestię ewentualnego sojuszu Polski i Niemiec w 1939 roku i wspólną wojnę przeciw Związkowi Radzieckiemu. Zauważa, że oszczędziłoby to nam niszczącej kraj kampanii wrześniowej, eksterminacji elit, może i Holocaustu, ale ceną byłaby wasalizacja, a w końcu – o czym nie raz mówił Hitler i jego palatyni – przesiedlenie gdzieś za Ural. Z racji osobistego udziału Autora w najważniejszych wydarzeniach lat 80. XX wieku w Polsce dodatkowego smaczku nabiera przedostatni rozdział. Pisząc o możliwości zbrojnej interwencji jako reakcji ZSRR na powstanie „Solidarności” przypomina, że sowieckie wojska przygotowywały się do rozprawy z Polską już od sierpnia 1980 roku, do rozprawy nie tylko z niezależnym związkiem zawodowym, ale też – na wszelki wypadek – z polskim wojskiem. Autor dowiedział się od zaprzyjaźnionego historyka amerykańskiego, wracającego z Moskwy przez Warszawę, o tym, że radzieccy historycy studiują dzieje polskich powstań. Konstatuje, że raczej nie robili tego przypadkowo. Zadaje też pytanie, czy losy Polski na przełomie lat 80. i 90. mogły potoczyć się inaczej – wariant chiński?, demokracja sterowana w typie putinowskim?, unieważnienie przez komunistów wyborów z czerwca 1989 rokuy? Nie były to wówczas scenariusze wyssane z palca. Szkoda że w przyzwoitym wydaniu książki – przyjemna dla oka czcionka, spora liczba ilustracji – znalazła się masa błędów: wojna wydana przez Turcję Rosji w… 1968 roku (s. 53),niewłaściwie podane lata urzędowania Henryka Józewskiego jako wojewody wołyńskiego (s. 145) i Felicjana Sławoja Składkowskiego jako premiera (s. 206),niewłaściwie podane lata życia Edwarda Śmigłego-Rydza (s. 162) i Nikity Chruszczowa (s. 217). Oczywiście nie są to wpadki, które zaważą na odbiorze lektury, ale w publikacji bądź co bądź historycznej nie mogą się znaleźć. Ewidentnie zawinił tu korektor. Wielowieyskiemu można gorąco przytakiwać, można też całkowicie nie zgadzać się z zaprezentowanymi przez niego tezami, zwłaszcza gdy zbyt mocno zawierza magii liczb (to truizm, ale wojen nie wygrywa się tylko potencjałem ludnościowym i liczbą dywizji). Ale przecież o to w tej „zabawie” chodzi. Wersje alternatywne historii muszą prowokować. Zachęcam więc, by wraz z Autorem zastanowić się nad „nie rozlanym mlekiem”.