Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Serial „Wspaniałe stulecie” bije w Polsce rekordy popularności. Jednak książka na podstawie której powstał jest od niego o wiele ciekawsza. Sułtanka Hürem, od swojego pochodzenia z ziem uznawanych za ruskie zwana też Roksolaną, to jedna z najciekawszych kobiet w historii. Przyszła na świat jako Aleksandra Lisowska około 1505 roku w Rohatyniu na Rusi Czerwonej należącej wówczas do Królestwa Polskiego (dziś ziemie te znajdują się na terytorium Ukrainy). W dzień swojego ślubu ze Stefanem, chłopakiem z sąsiedztwa, została porwana przez Tatarów do niewoli. Po wielu perypetiach dotarła na dwór cesarza Imperium Osmańskiego, sułtana Sulejmana Wspaniałego, jako służąca jednej z jego nałożnic. Przypadkowe spotkanie z władcą odmieniło jej życie – Sulejman zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia, uczynił swą ulubioną konkubiną, a z czasem poślubił. Mieli pięcioro dzieci. Mimo że Roksolana była czwartą żoną osmańskiego władcy miała największe wpływy na jego decyzje – zarówno te dotyczące życia dworskiego, jak i polityki międzynarodowej. Jako jedyna z jego żon spoczęła u jego boku w mauzoleum wybudowanym na dziedzińcu meczetu Sulejmana w Stambule. Osip Nazaruk przedstawia w swej powieści 9 lat z życia sułtanki – od jej porwania w 1520 roku w rodzinnym Rohatyniu do oblężenia przez Sulejmana Wspaniałego Wiednia w 1529 roku. Nazaruk napisał „Aleksandrę” w 1930 roku „ku pokrzepieniu serc” Ukraińców, a zwłaszcza Ukrainek. Ukraina – ojczyzna zarówno Nazaruka, jak i Aleksandry – w swej historii rzadko kiedy miała bowiem dobrą passę. Za życia Roksolany państwo to było w stanie bezkrólewia – władane przez ciągle zmieniających się kniaziów i bojarów nie miało sił by przeciwstawić się grabieżczym najazdom Tatarów. Podobnie i za czasów Nazaruka kraj ten resztkami sił walczył o swą niepodległość z Polską oraz z rosnącym w siłę Związkiem Radzieckim, by w 1921 roku utracić suwerenność na 70 lat. Zarówno pod zaborem polskim jak i rosyjskim Ukraińcy znosić musieli różnego rodzaju represje, szczególnie dotkliwe w części zaanektowanej przez ZSRR. Stalin wymuszał uległość swych nowych obywateli głodem, celowo wywołując na początku lat 30-tych klęskę głodu, której ofiarą padło około 6,5 miliona ludności. To właśnie dla głodujących, upokorzonych Ukrainek pociechą miała być „Aleksandra” - historia dziewczyny, która z niewolnicy stała się najpotężniejszą w historii sułtanką. Powieść Osipa Nazaruka to przede wszystkim doskonały portret psychologiczny tej wielkiej władczyni. Strona po stroni widzimy, jak z niewinnej i prostodusznej dziewczyny zmienia się ona w kobietę rządną władzy nad trzema kontynentami i wszelkich bogactw tego swiata. Metamorfoza Aleksandry następuje powoli, ale sugestywnie – na początku dziewczyna przyrzeka sobie, że ucieknie z niewoli, wróci do rodziców i nie da się tknąć innemu mężczyźnie niż jej ukochany Stefan. W trakcie podróży do Konstantynopola zauważa jednak, że jej uroda i wdzięk, jaki roztacza, wywierają ogromne wrażenie na mężczyznach i sprawiają, że jest traktowana lepiej niż inne niewolnice. Potem, będąc już wybranką Sulejmana, wie, ze może „awansować” na jego żonę tylko wtedy gdy przejdzie na islam. Wyrzeka się więc swojego prawosławnego Boga i zostaje czcicielką Allaha. Kolejnym przykazaniem, które łamie, jest „nie zabijaj” - co prawda nie czyni tego osobiście, ale z jej rozkazu ginie wiele niewinnych osób. Przemianę Aleksandry odzwierciedla też język, jakim pisze o niej Nazaruk. Początkowo nazywa ją swojskim imieniem „Olesia”, często podkreśla prawe cechy jej charakteru i delikatną, wręcz dziecięcą jeszcze, urodę. Na końcu książki zaś nie zwraca się do niej inaczej jak hatun Hürrem – pani Hürrem (Hürrem to imię nadane Aleksandrze na obczyźnie, oznacza „radosna”, „pogodna”, „kwitnąca”) i podkreśla, jak bardzo występna się stała. W ogóle językowa warstwa powieści jest równie fascynująca jak fabuła. Nazaruk wplata w treść liczne przysłowia z terenów Rusi i Bliskiego Wschodu, pieśni i wiersze z tych regionów. Ubarwia też akcie opisami orientalnych obyczajów, strojów, zapachów, koncentrując się głównie na życiu haremu. Minusem tej powieści są natomiast duże niezgodności z faktami historycznymi. Może nie jest to wada, w końcu powieść jako gatunek rządzi się swoimi prawami i nie trzeba z niej na siłę robić biografii, niemniej skoro autor deklaruje we wstępie, że książka ta ma być pierwszą próbą UDOMUMENTOWANIA losów Roksolany, powinna być zgodna z historyczną prawdą. Tymczasem Nazaruk zmienia daty tak ważnych wydarzeń, jak ślub Sulejmana i Hürrem (w książce ma on miejsce niedługo po ich pierwszym spotkaniu, w rzeczywistości dopiero po 14 latach wspólnego życia),panowanie poszczególnych dostojników cesarstwa, zmienia także liczbę i kolejność narodzin potomstwa sułtańskiej pary. Dzięki serialowi „Wspaniałe stulecie” sułtanka Hürrem vel Roksolana stała się bohaterką popkultury i zagościła w świadomości setek osób, które wcześniej nie słyszały o jej istnieniu. Wkrótce zapewne powstawać będą też rozmaite powieści poświęconej jej osobie, jak to ma miejsce w przypadku innej sławnej sułtanki, Kösem. Zanim to się stanie, warto przeczytać jedną z pierwszych książek opisujących jej losy. Nawet jeżeli nie zawsze trzyma się ona prawdy historycznej, to zachwyca całą swą fabułą i przepięknym językiem, dzięki którym choć przez chwilę możemy poczuć się, jakbyśmy żyli we wspaniałym stuleciu. Tło historyczne przytoczyłam na podstawie Wikipedii (hasła: „Sulejman Wspaniały” i „Hürrem” oraz publikacji „Encyklopedia Szkolna. Historia.”, praca zbiorowa, WSiP, 1995, hasło: „Ukraina”.